Ontwaking. Nieuwe reeks. Jaargang 2

Maandschrift voor sociologie, kunst en wetenschap

[p. 20]

De wetenschap als Grond onzer wijsgeerige en maatschappelijke Overtuiging

Zekere lieden hebben een fellen hekel aan de wetenschap. Dit schijnt onwaarschijnlijk en toch is het waar. Sommigen zijn haar niet genegen omdat zij aan kunst doen, anderen omdat zij aan niets doen, allen omdat ze, bij ondervinding of van hooren zeggen, overtuigd zijn dat de wetenschap een vervelend iets is, dat erg veel inspanning vergt. Houdt gij hen vóor dat wetenschappelijke ontwikkeling onmisbaar is voor iemand, die zich in volle bewustheid een overtuiging vormen wil, dan plooiën ze den mond tot een: ‘malle vent, ik heb medelijden met je’ en doceeren met magistrale, waanwijze voldaanheid nagenoeg de volgende argumentatie:

‘Wat de wetenschap heden waarheid heet, noemt ze morgen leugen. Zij is onmachtig ook maar één vraagstuk der gedachte op te lossen. Met wijsbegeerte en sociologie heeft ze niets te maken, daar wisten de oude Grieksche philosophen zooveel van als de moderne geleerden met al hun wetenschap.’

Is het niet betreurlijk die voor den gedachtenvooruitgang noodlottige dwalingen te zien verspreiden, en dat door menschen, wier ongestaafde, willekeurige beweringen bewijzen, dat zij van de wetenschap slechts weten wat hen daarvan aan slecht verteerde begrippen uit hun schooltijd is bijgebleven, ofwel, dat ze niet de

[p. 21]

minste bevatting hebben van de gestadige wisselwerking tusschen de idee en de stellige kennissen, tusschen de wijsgeerige en sociologische opvattingen en de wetenschap? De miskenning van de overgroote hoeveelheid stellige kennis door de vorige geslachten opgestapeld, van dien eenigen, hechten steun, dien de mensch bezit tot het opsporen der waarheid, is de ontkenning onzer eigene geestes-kracht. Zonder hem waren we veroordeeld eeuwig rond te dwalen op de wijde zee van menschelijk gevoelen en verbeelden, zonder eenig vertrouwen in onszelf, zonder eenige hoop maar eenmaal het vaste land der waarheid te ontdekken. Het is valsch te beweren dat de wetenschap met wijsgeerige of sociale opvattingen niets te maken heeft. Integendeel, de wijsbegeerte en de sociologie, die niet in overeenstemming zijn met de bijzondere, gestaafde kennissen, zijn onwaar en ons vertrouwen niet waardig. Wijsgeerige en maatschappelijke stellingen zullen rekening houden met de gegevens der wetenschap willen zij eenigen grond van waarschijnlijkheid bezitten.

Voorzeker heeft de wetenschap de volmaaktheid niet bereikt, die haar toelaten zou alle wijsgeerige en sociale vraagstukken volledig te verklaren. Het kan b.v. niet geloochend worden, dat men nopens de vragen omtrent het wezen der dingen nog niet veel verder gekomen is dan de oude Grieksche philosophen. Maar het is een grove dwaling te beweren, dat die onvolkomenheid de onmacht der wetenschap in zich sluit. De wetenschap is niet, zij wordt. Zoo zij op wijsgeerig en maatschappelijk terrein niet verder gevorderd is dan ot haar periode van empirisme en inductie, toch kan

[p. 22]

men reeds verzekeren, dat zij eenmaal ook op dit gebied de volmaaktheid der wiskunde zal nabij streven. Wie haar huidige ontoereikendheid als voorwendsel neemt om haar gegevens over het hoofd te zien en bij het bepalen eener stelling de feiten, wetten en methoden verwaarloost, die zij ontdekte, begaat een onvergeefelijke dwaasheid, die bijna onvoorwaardelijk de waardeloosheid zijner stelling na zich sleept. Is het niet omdat hij de eenvoudige wetten der mechanica uit het oog verloor, dat de wereldwordings- theorie van den grooten logicus Kant (1724-1804) minder waarschijnlijk is dan die van den mathematicus Laplace (1749-1827)?

Het is waar, de wijsgeeren der oudheid hebben zekere moderne ideeën vermoed. Maar daar ze veelal voortgingen op hun verbeelding, was het onvermijdelijk, dat zij naast de hypothesen, waarvan een machtige intuïtie hen de juistheid deed vatten, tal van dwalingen aankleefden, waarvan de wetenschap de ongegrondheid heeft aangetoond. Waarheid en dwaling hadden voor hen dezelfde waarde, zij misten een degelijk criterium om ze van elkaar te scheiden.

Men heeft er op gewezen dat de ontwikkelingsidee reeds door de vóor- socratische wijsgeeren was gekend en ook de leer van het behoud van arbeidsvermogen. Maar die ideeën bestonden slechts als apriorische redeneeringen in verwarring met tal van valsche opvattingen. Wat zegt ons b.v. de geschiedenis der Grieksche philosophen omtrent hun gedachten over het Ik? Anaxamenes († 640 v. Chr.) Anaxagoras († 500 v. Chr.) en Diogenes († 400 v. Ch.) aanzagen de ziel als iets vluchtigs dat bij de geboorte met de buitenlucht in de longen dringt en zich in het lichaam verspreidt. Demokritos († 460 v. Chr.) meende dat in

[p. 23]

het lichaam tusschen ieder paar lichaamsatomen een zielsatoom bestond met bijzondere eigenschappen. En wat zullen wij zeggen van de wereldbeschouwing dier oude wijsgeeren? Bij gebrek aan nauwkeurige wetenschappelijke gegevens konden zij niet anders dan het heelal beschouwen uit een anthropocentrisch standpunt en waren hun eerste inducties noodzakelijk valsch. Wat de schijn doet veronderstellen namen zij als waarheid aan: de aarde was het middenpunt van het heelal, de zon, de planeten en de sterren bewogen zich er rond. En denkt ge dat onze tijdgenooten, die van de moderne kenissen niet onderricht werden, er waarschijnlijker theoriën op nahouden dan een Anaximander († 600 v. Chr.), voor wien de planeten door een windstroom rond de aarde werden gevoerd, dan een Anaximenes, die de sterren beschouwde als lichtgevende spijkers, dan een Pythagoras (geb. 584 v. Chr.) eindelijk, die de hemellichamen vasthechtte aan kristallen spheren, wier omwentelen een hemelsche muziek voortbracht? Verdient het daarbij niet aangemerkt dat die superieure geesten de wufte, onzedelijke, vaak wreede goden van het Grieksche paganisme stilzwijgend erkend hebben als meesters en regelaars van het heelal? Is het niet vreemd, dat die groote mannen, zonder onderscheid, stilzwijgend hun steun verleenden aan de ontelbare phantasiën en mirakuleuse sprookjes van het Grieksche polytheisme, die als waarheid werden onderwezen! Hoe konden zij inderdaad de waarheid van de dwaling onderscheiden? Zij verlieten zich op hun eerste ongeverifieerde waarnemingen, want zij bezaten niet als wij een samenhang van gestaafde kennissen, waaraan zij hun opvattingen konden toetsen. Die samenhang

[p. 24]

van stellige kennissen heeft de menschelijke geest slechts veroverd na eeuwen ijverig zoeken: het is de wetenschap.

Wat wij thans bevestigen bezit een graad van zekerheid tot heden onbekend, dank zîj de volmaaktheid eener reeks werkwijzen en methoden, wier onberekenbaar nut slechts in de drie laatste eeuwen werd naar waarde geschat: het zijn de methoden van waarneming en proefneming. Die moderne methode tot natuuronderzoek werd aangewezen door Galilea (1564-1642) Met hem is voor de wetenschap de periode van logische inductie begonnen: de waarneming werd de grond der theorie en de onderstellingen kregen vasten grondslag. De wetenschappelijke methoden zijn de volmaakste werktuigen der rede, zij zijn onafhankelijk van den onderzoeker, waardoor haar waarde zich verre verheft boven die der zuiver intuïtieve redeneering, en leiden met schier volstrekte zekerheid tot de ontdekking der waarheid. Ook de uitvinding en verbetering van een aanzienlijk getal werktuigen, die nauwkeuriger waarneming mogelijk maakten, droegen oneindig bij tot overgroote uitbreiding der wetenschappen.

Dirk Van den Eik.

(Wordt voortgezet.)