Ons Erfdeel. Jaargang 51

[p. 76]

Vierde gedicht voor Maria Magdalena

 

Je ogen smelten in hun duister licht.

 

Je koude haar is een doorwaadbaar weefsel

 

en op je nauwelijkse lippen ligt

 

de oude dauwglans van je lauwe speeksel.

 

 

 

Je siddert en uit trillingen bestaat

 

je naakte slaap. Bijna alsof je luistert

 

of aan mijn niemandsmond een kus ontstaat

 

en ik mijn adem in je adem fluister,

 

 

 

of huiver met mijn lippen aan je hals

 

en aan je borsten, de gebenedijde,

 

terwijl ik in je lichaam vloei, zoals

 

een weinig wijn verdwijnt in rode zijde.

 

 

 

Paul Snoek

Uit: Gedichten voor Maria Magdalena, 1971.

[p. 77]

De sleutel
‘Vierde gedicht voor Maria Magdalena’ van Paul Snoek
Paul Claes

De eerste vrouw van Paul Snoek heette Mylène Vereecke. Aan haar droeg hij de negen Gedichten voor Maria Magdalena op. Het allereerste gedicht noemt haar ‘goddelijk heidens’: een allusie op de heilige hoer aan wie ze haar voornaam dankte (Mylène is een samentrekking van Marie Madeleine).

Dit vierde gedicht zinspeelt met ‘je borsten, de gebenedijde’ eveneens op de sacrale erotiek die Maria Magdalena in de christelijke traditie belichaamt. Jezus' volgelinge die van zeven duivels was verlost (Lukas 8:2), werd al vroeg vereenzelvigd met de overspelige vrouw aan wie hij veel vergaf omdat ze veel had liefgehad (Lukas 7:47). De rouwmoedige zondares besprenkelde zijn voeten met tranen en droogde ze met haar haren af. Associaties met het evangelieverhaal verklaren hier wellicht het ‘smelten’ (waterig worden) van de ogen van de geliefde en het ‘weefsel’ van haar haar. Zoals Jezus zijn bloed vergoot, zo laat de minnaar hier zijn zaad als wijn vloeien.

Vloeibaarheid is de sleutel van dit gedicht. Wellicht daarom koos de neo-experimentele dichter voor een klassiek regelmatige versificatie: drie kwatrijnen, vijfvoetige jamben, afwisselend mannelijke en vrouwelijke gekruiste rijmen. Afwijkingen van wat Snoek zelf de literaire wegcode noemde, zijn er nauwelijks. Een ervan is ‘weefsel / speeksel’: geen rijm maar een assonantie.

Het ritme stroomt door de veelvuldige enjambementen. Telkens weer loopt een zin die afgesloten leek over in het volgende vers. Driemaal volgt een nevenschikkend ‘en’, tweemaal een onderschikkend ‘of’, eenmaal een onderschikkend ‘terwijl’. De beweging stokt even, maar vloeit toch verder. Het gedurfdste enjambement is dat van het voorlaatste vers, waarin het geïsoleerde ‘zoals’ een spanning oproept die oplost in het suggestieve slotbeeld.

[p. 78]

Bij vloeiende verzen horen zoetvloeiende klanken: lipletters (m, w) en stemhebbende plofklanken (b, d). Opvallend frequent is de l. Deze liquida of vloeiklank staat meestal prominent aan het begin van het woord: licht, lippen, ligt, luistert, lichaam. In gewoon Nederlands komen er gemiddeld tweemaal zoveel korte klinkers als lange klinkers en tweeklanken voor. Hier ligt de verhouding totaal anders. Bij de beklemtoonde lettergrepen tellen we drieëntwintig korte klinkers tegenover drieëndertig lange klinkers en tweeklanken: 2 op 1 wordt 2 op 3. De verleidelijke toon van deze verzen is dus mathematisch bepaald.

Elke strofe heeft haar dominante klank. In de eerste strofe is dat de ou (koude, nauwelijkse, oude, dauwglans, lauwe), in de tweede strofe de lange a (bestaat, naakte, slaap, bijna, aan, ontstaat, adem, adem), in de derde strofe de ei (gebenedijde, terwijl, weinig, wijn, verdwijnt, zijde). Tegenover de langgerekte klanken tinkelt een contrapuntisch pizzicato van twaalf lichtklinkende i's (tweemaal zoveel als in de spreektaal).

De tweeklanken ei, ou, ui, oei zijn zogenaamde glijklanken (Engels ‘glides’): combinaties van een klinker en de halfklinker j of w. De verglijdende articulatie kan een verschuivende beweging verbeelden. De klankmetafoor is het duidelijkst in het eindvers: ‘een weinig wijn verdwijnt in rode zijde’. Hier suggereert de viervoudige ei het vervloeien. Het effect wordt versterkt door een markante klankfiguur: ‘wijn’ gaat qua klank op in ‘weinig’ en ‘verdwijnt’, en maakt zo de betekenis aanschouwelijk.

De zinsbouw is beweeglijk: gewone woordschikking wisselt af met inversie. In de tweede strofe krijgen we bijvoorbeeld: ‘Je siddert en uit trillingen bestaat je naakte slaap’. De dubbele hoofdzin wordt afgesloten met een punt. Daarachter verschijnt onverwacht nog een vergelijkende bijzin, die meer dan zeven verzen uitdeint: ‘Bijna alsof je luistert... in rode zijde’.

Het voegwoord ‘alsof’ stelt de vergelijking voor als een product van de verbeelding. Na ‘je luistert’ volgt een zogenaamd dubitatief ‘of’, dat de veronderstelling nog onbestemder maakt. Daarna wordt de constructie onzeker. Hangt vers 8 af van ‘alsof’ in vers 6, ofwel van ‘of’ in vers 7? Is ‘of’ in vers 9 een onderschikkend ‘of’ als in vers 7 of een nevenschikkend ‘of’ na vers 8? Om de verwarring ten top te drijven, staat er nog een tijdzin (terwijl...), waarvan een vergelijkende bijzin afhangt (zoals...). Het lijkt wel of erotische vervoering hier het logische verband laat vervagen.

Even flou is de experimentele beeldspraak. De ogen die ‘smelten’ suggereren smachtende vervoering (vergelijk ‘smeltende blikken’) of dichtvallende oogleden. De paradox ‘duister licht’ evoceert tegelijk de donkere slaapkamer en het ooglicht van de geliefde. Nacht en duister zijn voor Snoek positief geladen woorden: in Nostradamus (1964) spreekt hij over de ‘duistere weelde der nachten’. Het ‘koude haar’ wordt ‘doorwaadbaar’: de haren die koud als water neerstromen blijken doordringbaar voor warme liefdesstrelingen.

[p. 79]

Het bijwoord ‘nauwelijks’ verandert onverhoeds in een adjectief: ‘nauwelijkse lippen’ zijn lippen die nauwelijks lippen lijken of ternauwernood te zien zijn. Is de ‘oude’ dauwglans de dauw uit middeleeuwse minneliederen, of het van ouds bekende glimmen van verleidelijk bevochtigde lippen? Paradoxaal klinkt ‘mijn niemandsmond’: een mond die tegelijk toebehoort aan de spreker en aan niemand (omdat de beminde in het duister of in de slaap niet weet wie hij is). De ‘rode zijde’ combineert het motief van het weefsel met de connotaties van de kleur: de weelde van de stof, de gloed van de opwinding.

De beschrijving laat voortdurend waarneming en verbeelding vervloeien. Terwijl de blik van de minnaar over de slaapster glijdt, stelt hij zich de onwillekeurige rillingen van haar naakte lichaam voor als een huiverend verwachten van zijn nadering. Zo leidt een gedroomd voorspel met kussen op mond, hals en borsten tot een gedroomde paring.

De liefdesvereniging bestaat uit drie bewegingen, die grotendeels met de drie strofen samenvallen. In een eerste beweging wordt de vrouw als het ware vloeibaar: ogen smelten, haar lijkt doorwaadbaar, lippen zijn bedauwd. In een tweede beweging nadert de mond van de man het lichaam van de vrouw. Haar sidderende trilling wordt overgenomen door zijn kussende, fluisterende en huiverende lippen. De derde beweging voltrekt de osmose: de minnaar wordt even vloeibaar als de beminde en stort zich in haar lichaam uit. Zodoende verwerkelijkt de dichter zijn wensdroom in woorden.

De correspondentie tussen de diverse taalniveaus illustreert treffend het oude adagium van de overeenkomst tussen vorm en inhoud. Het ritme creëert een beweging die de grenzen van de verzen doorbreekt. De erotische dynamiek stuwt verder in glijdende tweeklanken. De verwarrende syntaxis wist logische scheidingslijnen uit. De diffuse beeldspraak laat tegenstrijdige indrukken met elkaar vervloeien. De verleider verliest zichzelf in de verleide. Droom en realiteit doordringen elkaar in een vloeibare climax.