Ons Erfdeel. Jaargang 50

[p. 90]

De sleutel
‘Februarizon’ van Paul Rodenko
Paul Claes

Februarizon was de zwaluw die in 1950 de komst van de experimentele Vijftigers aankondigde. Paul Rodenko luidde een poëtische vernieuwing in met een lentegedicht. Daarmee liep hij in het voetspoor van de minnezanger Hendrik van Veldeken met In dem aberellen (‘In april’), de renaissancedichter Jan van der Noot met Ick sagh mijn Nimphe in t' suetste van het jaer, de Tachtiger Herman Gorter met Mei en de modernist Paul Van Ostaijen met, jawel, Februarie.

Nu, meer dan een halve eeuw later, valt het op hoe weinig dit ‘atonale’ gedicht met de traditionele versbouw breekt. In plaats van vrije verzen horen we hier overal metrische regelmaat. De eerste regel is zelfs een klassieke alexandrijn: Weer gáat de wéreld áls een meísjeskámer ópen. De volgende acht regels tellen zes of vijf jamben. De laatste zin is opgesplitst in twee verzen van vier en drie jamben.

Tegendraads is alleen het ontbreken van regelmatig rijm. Het identieke slotwoord ‘aan’ in vers 2 en 3 onderstreept dat uitdagend. Maar ‘lentewind’ rijmt als slotakkoord op ‘ernstig kind’. Rodenko, de theoreticus van de Vijftigers, wijst in Tussen de regels (1956) op moderne substituten voor het gewone rijm. Zo spreekt hij over ‘circulair rijm, waarbij het begin van een versregel op het eind van dezelfde regel rijmt’. Als voorbeeld kiest hij regel 4 uit zijn eigen gedicht: ‘een raamloos huis van trappen en piano's’. Hier assoneren ‘raamloos’ en ‘piano's’.

Bij nader toehoren zingen in dit gedicht andere min of meer verborgen klankecho's mee. Expressief verbreedt de klank van ‘Weer’ zich in vers 1 tot ‘wereld’. In vers 2 rijmt ‘straat’ van ‘straatgebeuren’ op ‘gaat’ van vers 1. Een alliteratie verbindt ‘arbeiders’, ‘aluinen’ en ‘aan’. De ‘piano's’ van vers 4 allitereren met de ‘populieren’ van vers 5.

[p. 91]

De b en de l van ‘bal’ rollen verder in de ‘helblauwe bloemen’. Andere stafrijmen zijn ‘vol vogelstemmen’, ‘héél hoog’ en ‘draag... donzen’. Een bijna-anagram verbindt subtiel ‘De zon’ met ‘donzen’.

Rodenko heeft dus gelijk wanneer hij besluit: ‘Deze procédés worden door de experimentelen en aanverwante dichters in het algemeen zeer bewust toegepast, zodat de bewering dat de experimentelen alle verstechniek over boord zouden hebben gegooid, op vrij losse gronden berust.’

Zelfs de associatietechniek van de Vijftigers is niet zo willekeurig als hun traditionele tegenstanders beweerden. Februarizon lijkt een losse opsomming van impressies. Het gedicht wordt minder onsamenhangend zodra we het genre herkennen waartoe het behoort. Franse lyrici uit de middeleeuwen zouden spreken over een reverdie: een gedicht dat de terugkeer van de lente bezingt.

Zo'n lentegedicht varieert een aantal vaste motieven of topoi, als daar zijn het verschijnen van de ochtendzon, het bloeien van de bomen en de bloemen, het zingen van de vogels, het waaien van de zoele wind, het verlangen naar een nieuwe liefde. Rodenko verwerkt die oude elementen in een modern gedicht.

De titel Februarizon maakt meteen duidelijk dat het nog niet om de echte lente gaat, maar om wat Duitsers ‘Vorfrühling’ noemen: het vroege voorjaar. Het eerste woord ‘Weer’ duidt op een cyclische terugkeer. Het opengaan roept associaties op met het begin van het jaar en van de dag, met het ontluiken van de natuur, met het ontsluiten van de schoot van de aarde en van de vrouw. De meisjeskamer zinspeelt op het liefdesthema: in middeleeuwse liederen wacht de minnaar vol ongeduld tot de geliefde haar raam of deur voor hem opendoet.

Het tweede vers voert ons van binnen naar buiten, waar na de winter het leven herbegint. De witte verten duiden zowel op de blanke ochtend als op de opstijgende ochtendnevel. Het woord ‘aanzeilen’ wordt wel vaker gebruikt voor aandrijvende wolken, die als zeilen bollen. De ochtendwind die ze aanvoert, wordt pas aan het eind uitdrukkelijk genoemd.

De volgende zin is de raadselachtigste van het gedicht: ‘arbeiders bouwen met aluinen handen aan een raamloos huis van trappen en piano's.’ De veelbelezen Rodenko denkt wellicht aan Rimbauds gedicht Bonne pensée du matin dat het ochtendgebeuren in personifiërende termen oproept: ‘En bras de chemise, les charpentiers déjà s'agitent. / (...) Ils préparent les lambris précieux / Où la richesse de la ville / Rira sous de faux deux.’ (‘In hemdsmouwen zijn de timmerlui al bedrijvig... Ze werken aan het kostbare plafond waarop de weelde van de stad zal glanzen onder schijnhemels.’) Zoals bij Rimbaud de werklui de morgenlucht een wolkendak geven, zo bouwen bij Rodenko de arbeiders aan een dag in februari.

[p. 92]

Februarizon

 

Weer gaat de wereld als een meisjeskamer open

 

het straatgebeuren zeilt uit witte verten aan

 

arbeiders bouwen met aluinen handen aan

 

een raamloos huis van trappen en piano's.

 

De populieren werpen met een schoolse nijging

 

elkaar een bal vol vogelstemmen toe

 

en héél hoog schildert een onzichtbaar vliegtuig

 

helblauwe bloemen op helblauwe zijde.

 

 

 

De zon speelt aan mijn voeten als een ernstig kind.

 

Ik draag het donzen masker van

 

de eerste lentewind.

Paul Rodenko

Uit: Podium, 1950.

[p. 93]

In deze natuurallegorie wordt de hemel een raamloos huis genoemd. De arbeiders trekken het op als verpersoonlijkte natuurelementen. In ‘aluinen handen’ wordt de stofnaam als kleurnaam gebruikt: de handen zijn wit als aluin, witbestoft als die van bouwvakkers. De parallel met witte verten suggereert dat de handen witte nevelslierten zijn. De trappen en piano's zijn te begrijpen als een surrealistische synecdoche (stijlfiguur van het deel in plaats van het geheel) voor een oprijzend en gemeubileerd bouwwerk. Mogelijk zinspeelt de veeltalige dichter ook op het Italiaanse ‘piano’, dat ‘etage’ betekent.

In de volgende verzen beweegt de opgestoken ochtendwind de populieren. Hun ‘schoolse nijging’ is een reverence of knicks, zoals meisjes die vroeger op school leerden. In zijn gedicht Mémoire vergelijkt Rimbaud meisjes met wilgen waaruit vogels tevoorschijn komen: ‘Les robes vertes et déteintes des fillettes font les saules, d'où sautent les oiseaux’. De combinatie van op straat ballende meisjes en zingende lentevogels vinden we al bij de Duitse minnezanger Walther von der Vogelweide (‘Uns hât der winter geschât über al’): ‘saehe ich die megde an der straze den bal werfen: so kaeme uns der vogele schal’ (‘zag ik maar de meisjes op straat met hun bal gooien: dan keerde het vogelgezang naar ons terug’).

De trappen en de hoge populieren hebben onze blik opwaarts gevoerd. Daar gaat de blauwe lucht open. De delicate kleur doet denken aan Japanse zijdeschilderijen, de zogenaamde kakemono's. Een onzichtbaar (gefantaseerd) vliegtuig fungeert als modern penseel. De bloemen die in februari nog niet op aarde staan, bloeien nu onverwacht op het veld van de hemel.

Na de witregel verschijnt de dichter zelf ten tonele. Net als de middeleeuwse zangers vertolkt hij na de natuuropening zijn persoonlijke indrukken. Hij vergelijkt de zon die in februari nog niet hoog boven de horizon kan rijzen, met een kind. Dat gaat even ernstig in zijn spel op als hijzelf in zijn verbeelding. Het gedicht besluit met een geraffineerd beeld: de lentebries beroert het gezicht als een masker, donzig als een nestkuiken. De kinderlijke zon en het jonge vogeltje suggereren allebei de prilheid van de lente en het leven.

De surrealistische beeldspraak van Rodenko berust op een systematische vermenging van natuur en cultuur. De wereld is een meisjeskamer, de morgen een straatgebeuren, de hemel een huis van trappen en piano's. De natuurelementen werken als arbeiders, de populieren buigen als schoolmeisjes, de vogelzang vliegt als een bal. Terwijl de lucht wordt geschilderd door een vliegtuig, speelt de zon als een mensenkind. De dichter zelf draagt een masker van lentewind. Zijn metaforen vermommen natuur in cultuur.