Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 795]

Het buitenland en wij

‘Ook op dit schilderij had de realiteit onzichtbare tektonische verschuivingen, breuken ondergaan, ze leek geknakt en verwrongen. Alsof er zo'n hevige pijn in was samengebald dat het je duizelde en er tegelijkertijd allerakeligste sensaties werden opgeroepen: misselijkheid, braakneigingen, hevige dronkenschap, menstruatiekrampen. Waar was zo'n monsterlijke zelfkwelling nou voor nodig?’ Voorwerp van de zelfkwelling is Lidia Albertovna, het hoofdpersonage van Dmitri Bavilski's roman De aardappeleters (vertaling Aai Prins, De Arbeiderspers, 2005). Albertovna is museumsuppoost in het Viktor Novitsjkov-museum in Tsjerdatsjinsk. Dit museum aan de voet van Oeralgebergte heeft in zijn collectie een voorstudie van Vincent van Goghs ‘De aardappeleters’. Om die reden doet in de roman een grote internationale Van Gogh-tentoonstelling ook Tsjerdatsjinsk aan. Het is voor de arme suppoost die al zo'n hekel had aan de aardappeleters een zintuiglijk verpletterende ervaring. De grove directheid van Van Goghs werk confronteert haar met de dorheid van haar eigen leven en rukt haar weg uit haar idyllisch gemijmer tussen de Hollandse landschapsschilders uit de zeventiende eeuw.

Idyllisch zijn ‘De aardappeleters’ zeker niet. Zelf schreef Van Gogh over dit werk: ‘Ik heb gewild dat het doet denken aan een gans andere manier van leven dan die van ons, beschaafde mensen.’ En toch wou Van Gogh de kijker niet terneerdrukken. In zijn waardesysteem krijgt het platteland de voorkeur en wordt het ‘in verband gebracht met handenar beid, zelfdiscipline, ethische zuiverheid en gemeenschappelijk leven’. Dat laatste schrijft Judit Gera in haar boek Tussen literatuur en schilderkunst, dat essays over schrijvers en schilders in Nederland en Vlaanderen in de moderne periode bundelt. Gera is hoofd van het Centrum voor Neerlandistiek ELTE (Eötvös Loránd Universiteit, Boedapest) en een specialiste op het gebied van de comparatieve studie van literatuur en schilderkunst. Eerder publiceerde zij al Kép és tükörkép. A flamand szimbolizmus az irodalomban és a festészetben. (‘Beeld en spiegelbeeld. Vlaams symbolisme in literatuur en schilderkunst’, Fekete Sas, Boedapest, 2002).

In de inleiding van haar boek Tussen literatuur en schilderkunst wijst Gera op het begrip ‘interartifactuality’ van de Amerikaanse literatuurwetenschapper Anna Balakian. Daarbij worden werken uit verschillende kunsttakken vergeleken en wordt de relatie tussen beide onderzocht. Zo beschrijft Gera hoe Karel van de Woestijne de problemen van het vroeg-twintigste-eeuwse Vlaanderen literair verbeeldde in In Voto, een verhaal over Pieter Brueghel de Oude. Ze gaat op zoek naar de overeenkomsten tussen Frederik van Eeden en Vincent van Gogh, naar de artistieke parallellen tussen het gedicht ‘De Molen’ van J.H. Leopold en een aantal vroege schilderijen van Mondriaan, en naar aspecten van de Nederlandse identiteit bij Menno ter Braak en Pieter Saenredam. In dat laatste opstel reconstrueert Gera hoe Ter Braak in zijn essay ‘Pieter Saenredam is geen genie’ (1938) het beeld van de Nederlandse Gouden Eeuw aan de hand van deze toentertijd minder bekende kunstenaar wou bijstellen en wijzigen. Voor hem is Saenredam een ‘accurate werkman’: kunst is een leerbaar ambacht, en dat ondanks de romantische cultus van het genie. Er is dus geen plaats voor Schopenhauer in de Nederlandse context, maar wel voor waarden als individuele ijver, vakkennis en technisch meesterschap. Gera maakt duidelijk dat het Ter Braak bij dit alles meer te doen was om zijn eigen ideeën over het Nederlandse kunstenaarschap (en bij uitbreiding de Nederlandse aard) dan om een precies historisch portret van Saenredam. De schilder, in zijn tijd toch een niet onbemiddelde en gerespecteerde burger met enige naam, wordt ‘bescheiden’ genoemd en zelfs ’bijna anoniem’, omdat dit

[p. 796]

Cees Buddingh' in Fowey, Cornwall, in 1965.

wonderwel past in Ter Braaks betoog over het antiheroïsme van de Nederlander, zoals we het ook terugvinden in Huizinga's Nederland's geestesmerk (1934). De rijke ‘gegenialiseerde’ barokke kunstenaar reist naar Italië om daar zijn goddelijke kunstenaarstalent verder te verfijnen, maar daar is bij Saenredam geen sprake van, aldus Ter Braak: die maakte gewoon uitstapjes naar Assendelft, Utrecht of Den Haag om zorgvuldig en keurig kerkinterieurs te schetsen en daar later in zijn atelier schilderijen van te maken. En die doeken zijn dan weer staaltjes van ‘stille, transparante helderheid’, zoals Ter Braak ze graag ziet in het kader van zijn visie op de typische Nederlandse identiteit.

Tussen literatuur en beeldende kunst. Essays over literatuur en schilderkunst in Nederland en Vlaanderen in de moderne periode, Budapester Beiträge zur Germanistik, nr. 47, Instituut voor Germaanse Talen, Eötvös Loránd Universiteit, Boedapest, 2005, 197 p., ISBN 963-463-744-4.

*

Toen Hans Steketee zich in 1998 als correspondent voor NRC Handelsblad in Londen vestigde, ging het daar, net als in Nederland, over identiteit. De ‘nationale identiteitscrisis’ was het gesprek van de dag: ‘De Britten wisten niet langer wie ze waren [...] door immigranten, de Europese Unie, aanstaande autonomie voor de Schotten en de economische globalisering was Britishness steeds minder gaan betekenen.’ Steketee arriveerde in een land waar boeken als The Day Britain Died en After Britannia van de persen rolden, en waar Roger Scruton van bij een gloeiende potkachel in zijn boerderij in Wiltshire te kennen gaf dat de Britten hun identiteit opnieuw moesten zien te smeden. De conservatieve denker liet verder weten dat er behoefte was aan een nieuw nationaal cement, dat elektrisch gereedschap eigenlijk opnieuw plaats zou moeten maken voor werktuigen waar een mens zijn handen naar gaan staan en - uiteraard! - dat de Britten de soevereiniteit van hun land terug van de vos moesten nemen, want dat beest is een solitaire rover die daar maling aan heeft.

En Scruton ‘legde nog een blok op het vuur’, voegt Steketee daaraan toe in zijn boek Eiland tussen de oren. Een zinnetje dat toont met hoeveel liefdevolle ironie Steketee schrijft over het Verenigd Koninkrijk. Want Steketee doet meer dan rapporteren over immer slechter wordende kranten, nieuwe Britten, de verwording van de Britse royals (van mysterieuze afgezanten van God tot ordinaire celebrities met eetstoornissen, depressies en overspelige neigingen), de oorlog in Irak, de ontsporing van het geprivatiseerde treinverkeer of de immer dreigende slokop die Europa heet. Hij stelt ook zijn eigen ervaringen te boek in kleine stukjes: een soort ‘Engeland en ik’-jes, waarin hij zich verbaast over het feit dat zoveel clichés over de Britten blijken te kloppen. Het klassenstelsel is nooit helemaal verdwenen, en dus zijn er mensen die tea eten op een tijdstip waarop de middle classes bijna aan dinner toe zijn. Die tea-eters gebruiken dan weer dinner als de anderen aan de lunch zitten. Verder blijkt klagen in het Verenigd Koninkrijk hoofdzakelijk van rituele aard te zijn. Wanneer twee Britten tegen elkaar mopperen, gaat dat niet over wat er nu precies scheelt. Evenmin wordt er naar een oplossing gezocht, want stilzwijgend nemen beide partijen aan dat er toch niks aan te doen valt. Dus wordt klagen een sociaal, bijna opbeurend en in elk geval geruststellend ritueel. Bonus: als je daarbij nog klaagt over een neutraal onderwerp (‘bloody rain’), doorbreek je de stilte zonder dat je jezelf bloot moet geven.

Vrolijke ondoorgrondelijkheid, kurkdroog stoïcisme en een lichte hang naar buitenissigheid. Steketee heeft zich ondergedompeld in de samenleving van zijn gastland, met een

[p. 797]

scherp oog en een luisterbereid oor voor de sociale codes en de fijnere nuances van de taal. Hij moet toegeven dat de Nederlanders in het wereldbeeld van de Brit geen bijzondere positie innemen. Nederlanders zijn betrouwbare bondgenoten, maar ze zijn ook een beetje bot. Steketee van zijn kant stelt vast dat het Empire verdampt is, maar dat de eilandbewoners nog steeds anders zijn. De vraag is enkel of ze ook anders anders zijn dan Duitsers, Fransen of Nederlanders. Een bepaald soort Britse nostalgici ergert zich bijvoorbeeld aan de Europese bemoeizucht op het gebied van health & safety, waardoor volgens sommigen de Slammer werd uitgerangeerd. In deze unieke treinstellen open je als reiziger de deur door het raam open te schuiven, je arm naar buiten te steken en vervolgens de klink aan de buitenkant te grijpen. Maar Steketee noteert dat vele anderen dit niet zien als een perfide Euro-complot tegen de Britishness - persoonlijk heb ik al mogen vernemen dat breakfast bacon een stuk minder knapperig is geworden sinds de toetreding tot de EU - maar eerder als een zet van de treinmaatschappijen om nog wat te beknibbelen op personeels- en onderhoudskosten. En zulks is uiteraard niet typisch Brits, maar gewoon des mensen.

Maar geen nood, want er is nog altijd de Britse verslaving aan trivia: ‘En als het pond voor de euro dreigt te worden ingeruild, de Queen een toeristenattractie is geworden en het onbeschaafde deel van de wereld nu óók Engels spreekt, neemt de behoefte daaraan alleen maar toe’. Troost vindt de Brit dan in de kennis van wie er zoal de hoofdrol speelde in Doctor Who, het precieze aantal nummer éénhits dat The Beatles scoorden of hoe de ridders van de Tafelronde heetten. Lijstjes met triviale feiten maken de wereld overzichtelijk en voorkomen dat het Britse paradijs - us versus het buitenland - helemaal verloren gaat.

hans steketee, Eiland tussen de oren. Het Verenigd Koninkrijk achter de schermen, Prometheus, Amsterdam / NRC Handelsblad, Rotterdam, 2006, 375 p., ISBN 90-446-0749-9.

*

Ook Cees Buddingh' (1918-1985) had iets met dat Britse paradijs. Tot aan het jaar van zijn dood trok hij met grote regelmaat naar het ‘sceptered isle’ om daar de verschillende delen van Engeland, Schotland en Wales te bezoeken. Als vrienden hem vroegen waarom hij niet eens ergens anders heen ging, dacht hij daar wel eens over na. Heel eventjes maar, want het antwoord luidde steevast: ‘A: Omdat er geen Engelsen wonen. B: Omdat er geen Engels gesproken wordt. C: Omdat er niet wordt gecricket.’ En zo was de wereld ook weer overzichtelijk voor de dichter die oordeelde dat je rijp bent voor de Yorkshire Dales ‘als je tegelijk dol bent op ruimte en intimiteit, / als je leegte als weidsheid ervaart en drukte als leegte’ (‘Ode aan de Yorkshire Dales’).

Ooit had Buddingh' zich voorgenomen een boek te wijden aan zijn liefde voor het land van pubs, cricket, whisky, tweedehands boekwinkels en stoffige maar elegante ‘Ladies' & Gentlemen's Outfitters’. Hij raakte niet verder dan een hoofdstukje, maar zijn biograaf Wim Huijser stelt nu orde op zaken met Het Engeland van C. Buddingh', een verzameling van gedichten, essays en dagboeknotities. Hoe diep Engeland in Buddingh' zat, kunnen we opmaken uit een stukje dat hij op 31 juli 1985 in zijn dagboek neerpende. De schrijver zit aan tafel, kijkt naar een flesje sodawater en leest ‘Schweppes since 1783’: ‘Dat is een jaar voor de dood van Samuel Johnson! Mijn lieve God, misschien heeft hij ook nog wel Schweppes-sodawater gedronken! Het is toch niet te geloven allemaal.’

Buddingh' schreef ook de inleiding bij de monumentale bloemlezing Dutch Interior. Postwar Poetry of the Netherlands and Flanders (1984). Dat boek werd geredigeerd door William Jay Smith en de vertaler James S Holmes, die op 6 november 2006 precies twintig jaar geleden overleden was. In 1998 achterhaalde Frits Niessen met de hulp van Holmes' levensgezel, Hans van Marle, bijna duizend publicaties van Holmes als vertaler van Nederlandstalige poëzie.

Holmes krijgt een beknopte biografie in Adrianus alias Hans van Marle (‘Hans’ was Van Marles schuilvoornaam tijdens de Duitse bezetting, maar na de bevrijding handhaafde hij die), een liefdevol boek van Constant Boesen over leven en werk van een Nederlander die internationaal vermaard was als ‘Conradian’. Van Marle onderhield niet alleen zijn leven lang een uitgebreide correspondentie met conradisten, maar schreef ook talrijke artikelen, bezocht Conrad-conferenties in Polen, Engeland, Frankrijk en Italië, en was be-

[p. 798]

trokken bij de Cambridge Edition of the Works of Joseph Conrad. Daarnaast stond hij samen met o.a. James S Holmes en Ed. Hoornik aan de wieg van het in 1957 opgestarte Delta, a Review of Arts, Life and Thought in the Netherlands. Toen het blad er in 1974 het bijltje bij neerlegde omdat het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk de subsidiekraan had dichtgedraaid, was Van Marle naast redacteur ook directeur van Delta International Publication Foundation.

Adrianus is een bijwijlen ontroerend portret van een geestdriftig maar bescheiden man. Een man die contacten onderhield met buitenlandse schrijvers en vertalers en de literatuur van Nederland en Vlaanderen ook bij hen introduceerde. Een man die zijn hamstertje Slauerhoff liet opvolgen door het hamstertje Pompidou, om die bij zijn overlijden dan weer te vervangen door een diertje dat naar de naam - we schrijven 1966 - ‘Provootje’ luisterde. Een man die zijn huis in bibliotheken indeelde (‘parterre voorkamer: Nederlandse en Vlaamse literatuur; parterre achterkamer: Indonesië, genealogie en vertaalkunde; parterre kleine kamer: tijdschriften, knipsels en dynastica; boven voorkamer: Engelse en Amerikaanse literatuur; zolder: science fiction en Delta; keuken: Joseph Conrad, onderhanden werk en diversen’). En dat terwijl zijn moeder, toen hij nog maar twaalf was, in haar dagboek vermeldde dat ‘Addy maar één boek per week uit de bibliotheek mag lenen, meer niet. Laatst bracht hij toch twee boeken uit de bibliotheek mede, maar toen heb ik een week dat boek verstopt. Je moet hem met lezen remmen’. Drastische maatregelen die gelukkig niets hebben uitgehaald.

Tot aan zijn dood op 7 juli 2001 was Hans van Marle lid van de adviesraad van het jaarboek The Low Countries dat uitgegeven wordt door Ons Erfdeel vzw. Als eindredacteur van dat boek kreeg ik ieder jaar een brief van hem, meestal kort na het verschijnen van het jongste nummer. Daarin gaf hij steeds te kennen dat hij het jaarboek een waardige opvolger van

Hans van Marle en James S Holmes op het terras van jeugdherberg La Fontasse bij Cassis, 1951.

Delta vond. Maar alles kan natuurlijk altijd beter en Van Marle sloot bij zijn charmante brieven altijd uitvoerige lijstjes in waarin hij melding maakte van iedere vergeten komma, fout gespelde naam en rare afbreking. Wie liefheeft, spaart de rode inkt niet. Maar toen hij in de jaren zestig in de redactiecommissie zat van de serie Selected Studies on Indonesia werd hem zijn nauwkeurigheid niet altijd in dank afgenomen. Een ander lid van de commissie (Johanna Felhoen Kraal, oftewel ‘JFK’, zoals Van Marle en Holmes haar meestal aanduidden), verweet hem ‘zijn overbodige belangstelling voor details of perfectionering’. Dat werkte volgens haar kostenverhogend. Het is tekenend voor Van Marle dat hij, ondanks dit aanhoudende conflict, om een heel andere reden uit deze commissie zou stappen. Toen JFK hoorde dat Holmes' vader om het leven was gekomen bij een verkeersongeluk, was haar reactie er een van ongerustheid om het commissiewerk. Van Marle zag ‘geen basis meer voor verdere samenwerking, wanneer je zo weinig gevoel voor de menselijke aspecten daarvan toont’.

Na het lezen van Adrianus weet ik nu dat Van Marle zijn eerste hartinfarct kreeg in 1991, nadat hij zich nogal wat had opgewonden over zijn printer, die niet meer deed wat een printer normaal moet doen. Dat hij een bevlogen gentleman scholar was, die met buitenlandse wetenschappers, kunstenaars en politici correspondeerde, maar tegelijkertijd ook een dierenvriend, die Holmes, wanneer die net

[p. 799]

in Amerika verblijft, schriftelijk uitvoerig verslag doet van de laatste uren van de rode kater Meneertje en diens begrafenis in de tuin van het huis dat Holmes en Van Marle deelden aan de Weteringschans. Dat hij een belangrijke rol speelde in de realisatie van de drieënzestig voortreffelijke nummers van Delta wist ik al een hele tijd, maar nu begrijp ik ook de gêne van de oude zieke man die ik op een dag belde voor een inlichting over een vertaling. Hij moest me namelijk meedelen dat ‘de blauwe doos nr. 6’ even zoek was. Het ging maar om één woord in een vertaling, maar toch viel het hem zwaar mij geen uitsluitsel te kunnen geven. ‘Meestal valt of staat alles met één woord’, zei hij.

wim huijser, Het Engeland van C. Buddingh', Aspekt, Soesterberg, 2005, 232 p. ISBN 90-5911-381-0.
constant boesen, Adrianus alias Hans van Marle, Marter, Amsterdam, 2005, 96 p.
Filip Matthijs