Ons Erfdeel. Jaargang 49

‘Stampt de Blauwvoet, brandgevaar!’ Taal, literatuur en de afbakening van het vaderland

Zelden is de titel van een historische studie te weinig ambitieus. Joep Leerssens boek De bronnen van het vaderland. Taal, literatuur en de afbakening van Nederland 1806-1890 vormt zo'n zeldzaam geval. Achter de ‘neerlandocentrische’ data 1806-1890 (van het aantreden van koning Lodewijk Napoleon tot de dood van Willem III) gaat immers een manifest Belgisch-Nederlandse benadering schuil. Bovendien is Leerssens kijk op de rol van filologen in natievormingsprocessen zo uitgesproken ‘Europees-vergelijkend’ (p. 8) dat de titel de reikwijdte van de behandelde materie onrecht aandoet. We krijgen en passant immers ook een uiterst bevattelijke geschiedenis voorgeschoteld van het Duitse en Franse taal- en letterkundige nationalisme en hun invloed op de symbolische afbakening van Nederland, Vlaanderen en België.

Als hoogleraar moderne Europese letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam is Leerssen vooral bekend door zijn imagologische onderzoek naar nationale stereotypen. In De bronnen van het vaderland bestudeert hij hoe taal- en letterkundige kwesties tijdens de negentiende eeuw katalysatoren werden van culturele en politieke identificatieprocessen en hoe monumenten van de vaderlandse letterkunde als symbolische grenspalen van de natie gingen fungeren. Het Belgische, maar ook het Nederlandse territorium was immers geen vanzelfsprekendheid in de negentiende eeuw. De Lage Landen hadden door hun ‘wanstaltige grensverloop’ en ‘Balkanachtige onbestendigheid’ behoefte aan bevestiging. (p. 11) Niet alleen in België, maar ook in Nederland kwam een romantisch nationalisme tot bloei dat standbeelden voor de helden des vaderlands en grootse nationale monumenten deed verrijzen (het Woordenboek der Nederlandsche taal, het Rijksmuseum). Leerssen keert zich hierbij expliciet tegen het idée reçue ‘dat daar [in Nederland] niet aan werd gedaan, omdat [het land] daarvoor te sterk in zijn schoenen staat [...] of omdat [Nederlanders] daarvoor “te nuchter” zijn.’ (p. 11)

Leerssen kent filologen een hoofdrol toe in de constructie van nationale identiteit, omdat zij zich vaak op het snijvlak bewogen tussen cultuur en politiek - Jacob Grimm bijvoorbeeld kreeg voor zijn letterkundige verdiensten aan het vaderland de ereplaats in het Frankfurtse parlement van 1848. Centraal in de nationalistische territoriumdrift stond de eeuwenoude volkstaal en -literatuur. De onduidelijkheid over de uiteindelijke grenzen van het zich vormende Duitse rijk stimuleerde filologen uit de Lage Landen om het Nederlands (voorheen Nederduits) als een aparte taal ten opzichte van het Hoogduits aan te merken. Voor Duitse collega's als Ernst-Moritz Arndt (‘Deutschland, so weit die Deutsche Zunge klingt’) en Hoffmann von Fallersleben (‘Deutschland, von der Maas bis an die Memel’) was het Nederlands immers niets meer dan een appendix aan de grote Duitse taal en dus moesten de Lage Landen ook tot het Rijk behoren. ‘Als tegenzet tegen het Germaanse hegemonisme van de Duitse filologen’ werd het begrip ‘Diets’ ontwikkeld, wat verwees naar een eeuwenoude heel-Nederlandse cultuuridentiteit. (p. 73) Wie daarenboven kon aantonen dat de ‘eigen’ letterkunde ouder en eerbiedwaardiger was dan de Franse of de Duitse, had meteen het bestaansrecht van de eigen natie bewezen en de annexionistische aanspraken van de grote buren gepareerd. Opmerkelijk in deze context is dat Karel ende Elegast en Vanden Vos Reynaerde als nationale klassieke werken uitvindingen zijn van de negentiende eeuw. Rond 1800 ‘reikte het literaire geheugen van de natie niet verder terug dan Cats, Vondel en Hooft’. (p. 21) De middeleeuwse literatuur werd (her)ontdekt door romantische nationalisten - grote restauratieprojecten pasten nu eenmaal in het herstel van de oude orde na Napoleons nederlaag.

[p. 787]

Een van de grote twistpunten onder Europese filologen was de herkomst van Reinaert de Vos/Renart/Reinhart Fuchs. Er kwam een ware vossenjacht op gang, ingeluid door Jacob Grimm, waarbij de oorspronkelijke burcht van Reinaert - al naargelang de nationaliteit van de jager - in Frankrijk, Duitsland of de Lage Landen gezocht werd. Grimm hengelde o.a. bij Hendrik van Wyn, Hendrik-Willem Tydeman en Jan Frans Willems naar steun voor zijn stelling dat Reinaert toch onmogelijk een ‘Fransoos’ kon zijn. De herschikking van de machtsverhoudingen in het post-Napoleontische Europa inspireerde heel wat Duitse filologen om de Germaanse wortels van middeleeuwse meesterwerken bloot te leggen.

Een ander hoog oplopend dispuut draaide rond Hendrik van Veldeke. Tot het midden van de negentiende eeuw gold Heinrich von Veldeke als een van de eerste Duitse Minnesänger. Door de ontdekking van zijn Sint-Servaashagiografie in de jaren 1850 werd hij voor het Nederlandse taalgebied opgeëist, wat een duidelijk politieke stellingname was in het geopolitieke getouwtrek om Limburg, dat in 1839 verdeeld was tussen België en Nederland. Nederlands-Limburg was toen ook gepromoveerd tot hertogdom dat tegelijkertijd deel uitmaakte van de Duitse Bond. Jarenlang zouden Duitse politici, daarin bijgestaan door filologen, hun claims laten gelden op het grensgebied - pas in 1867 werd het een integraal Nederlandse provincie.

Een zeer interessante excursie wijdt Leerssen ten slotte aan de Blauwvoetsymboliek in de Vlaamse Beweging. ‘Vliegt de Blauwvoet, storm op zee!’ blijkt een betekenisloze uitroep te zijn. Conscience, die de kreet lanceerde, had zijn ‘kerels van Vlaanderen’ net zo goed ‘Stampt de Blauwvoet, brandgevaar!’ kunnen laten schreeuwen, zo monkelt Leerssen. Blauwvoet is ‘eigenlijk een zinledig fantasiewoord’. (p. 161) Wat men er ook over geschreven heeft, een Blauwvoet is geen vogel (zeearend, sperwer noch Jan-van-Gent), maar er is wel degelijk een verband met Reinaert. De hele begripsverwarring is te wijten aan een schrijffout van Jacob Grimm. In zijn Reinhart Fuchs van 1834 vermeldt hij dat de vos in Zweden blåfod, blauwe voet, genoemd wordt, wat dan zou verwijzen naar zijn blauw-grijze poten. Grimm had echter een schrijffout gemaakt (er stond in werkelijkheid bållfod), maar het kwaad was geschied. In Vlaanderen werd al vlug (o.m. door Jan Frans Willems) de link gelegd naar de twaalfde-eeuwse twisten tussen Blavotins (blauwvoeten/vossen) en Ingrekins (Isengrins) in Veurne, wat op zijn beurt hertaald werd tot de strijd tussen de kerels van Vlaanderen en de Franstalige adel. Conscience populariseerde deze visie en maakte van de blauwvoet een zeevogel, omdat hij de kerels als een stoer, zeevarend volk wilde tekenen.

Joep Leerssen is een van die uitzonderingen die er schijnbaar achteloos in slagen literatuurwetenschap en historiografie met elkaar te verzoenen. Zelf omschrijft hij zijn aanpak als ‘een op de letterkunde georiënteerde identiteitsgeschiedenis’, die een ‘go-between [is] tussen de politieke en de literatuurgeschiedenis’ (p. 15), maar De bronnen van het vaderland biedt net zo goed begrips- en cultuurgeschiedenis. Een louter tekst-immanente aanpak is niet aan Leerssen besteed. Voortdurend koppelt hij de ontwikkeling van de filologie aan de historische en politieke context, wat tot zeer scherpe inzichten leidt. Hij doet dat bovendien met zo'n flair dat de lezer hem maar al te graag volgt in het spoor van de vos.

Maarten van Ginderachter

joep leerssen, De bronnen van het vaderland. Taal, literatuur en de afbakening van Nederland 1806-1890, Vantilt, Nijmegen, 2006, 224 p.