Ons Erfdeel. Jaargang 49

God is dood - maar wat met zijn erfenis?

Wie dacht dat de onderwerpen religie en godsgeloof van het intellectuele forum zouden verdwijnen na jaren van ‘verlichting’, ‘secularisering’ en ‘deconstructie’, die heeft het duidelijk verkeerd begrepen. De dood van God, zoals Nietzsche het de dolle mens in 1885 al laat verkondigen, heeft zich nog steeds niet helemaal voltrokken, alle inspanningen van Feuerbach, Marx, Freud, Sartre en vele anderen na hen ten spijt. Nietzsche was er zich van bewust dat hij veel te vroeg kwam met zijn ingrijpende boodschap, dat de mensen er nog niet klaar voor waren: ‘Dit ongelooflijke gebeuren is nog onderweg, het maakt een omweg - het is nog niet tot de oren van de mensen doorgedrongen’.

[p. 784]

Of de dood van God in al haar culturele, morele en religieuze consequenties ooit een algemeen erkend en doorleefd ‘feit’ zal zijn, is nog maar de vraag. We moeten nu alvast constateren dat onze ‘moderne samenleving’ voornamelijk worstelt met de aanwezigheid van religie(s), godsdienst(en) en gelovigen van allerlei slag. Auteurs als Ger Groot en Erik Borgman wijzen ons er bovendien op dat het thema van de religie relevant is en blijft voor de manier waarop wij onszelf en onze westerse samenleving, als beginnende eenentwintigste-eeuwers, bekijken en proberen te begrijpen. Er is in dit verband zelfs sprake van een filosofische en sociaal-politieke ‘urgentie’ om het thema van de religie (opnieuw) ter sprake te brengen en het onderwerp (ook als atheïst) niet al te snel onder de mat te vegen. Het gevaar bestaat immers dat we in een geseculariseerde samenleving als de onze nog onvoldoende begrijpen op welke manier ons denken over onszelf en onze samenleving in religieuze denkkaders is geworteld. Bovendien wordt het steeds meer problematisch voor een geseculariseerde, verlichte samenleving om te begrijpen wat het nog betekent om gelovig te zijn. Religie wordt immers op basis van een eenzijdige interpretatie van verlichting en moderniteit naar het private (keuze)domein verbannen. Onder het mom van het principe van scheiding tussen kerk en staat en de neutraliteit van de overheid wordt elke publieke manifestatie van religie geproblematiseerd, terwijl voor veel gelovigen het beleven van religie helemaal geen persoonlijke aangelegenheid is.

Zeker in het licht van de realiteit van onze multiculturele samenleving zijn deze kwesties van bijzonder belang. In een wijdverspreide discussie die zowel door extreemrechts als door humanistische verlichtingsadepten (sommigen spreken zelfs van verlichtingsfundamentalisten) gevoerd wordt, is religie nogal eens de kop van jut, speciaal de islam. De verschillende terreuraanslagen en de moord op Theo van Gogh in Nederland zijn hier niet vreemd aan. Ondanks het feit dat religie in onze samenleving tot enkele decennia geleden duidelijk een centrale en positieve rol kreeg toebedeeld, wordt ze nu steeds meer een steen des aanstoots. Gelovigen worden gestigmatiseerd, worden ‘achterlijk’ genoemd en zouden zich schuldig maken aan irrationeel gedrag. Religie zou verdeeldheid creëren, de integratie van minderheden in de weg staan, de democratische beginselen onder druk zetten en indruisen tegen de mensenrechten. Wie nog gelooft, moet dat op een verlichte manier doen en mag in de publieke ruimte vooral niets van dat geloof laten blijken. Geloof is een privézaak waar je niet mee uitpakt.

Vanuit deze achtergrond zijn de voorliggende publicaties geschreven en zijn ze interessant. De drie boeken tonen elk op hun manier dat we niet zozeer ten strijde moeten trekken tegen geloof en religie - een polariserende gedachte die in diverse kringen steeds meer terrein lijkt te winnen -, maar dat we op de eerste plaats op zoek moeten gaan naar een manier om het geloof opnieuw te begrijpen om van daaruit met gelovigen te kunnen omgaan binnen de context van de seculiere, multiculturele samenleving waarin we leven. In Het krediet van het credo doet de filosoof Ger Groot een zeer opmerkelijke poging om vanuit een atheïstische overtuiging iets te begrijpen van de kracht en de aantrekkelijkheid van de godsdienst. Hij verzet zich tegen al te simpele vormen van atheïsme die voortkomen uit een heulen met de rede, zoals we dat kunnen terugvinden bij de spraakmakende columnist Rudy Kousbroek, rechtsfilosoof en columnist Paul Cliteur, moraalfilosoof Etienne Vermeersch en in het atheïstische manifest van Herman Philipse. De denkbeelden van de religie hebben volgens Groot de aard, structuur en architectuur van ons denken ten diepste beïnvloed. ‘Gelovig of niet, vanuit onze geschiedenis zijn wij gevormd door onze collectieve religieuze afkomst. Die heeft ons de denkvormen aangereikt zonder welke wij het nog altijd niet kunnen stellen, maar waarvan we de religieus-theologische oorsprongen grotendeels vergeten zijn.’ Ger Groot heeft bovendien de moed om er als ongelovige op te wijzen dat godsgeloof (voornamelijk als praxis gedacht) betekenisvol kan zijn als uitdrukking en schepper van vertrouwen, niets meer, maar ook niets minder. Het krediet van het credo geeft ons een eigenzinnige maar voor onze tijd toch wel verfrissende kijk op de huidige omgang met religie.

Erik Borgman schrijft vanuit een ander perspectief, namelijk als een ‘religieus intellectueel’. In Metamorfosen wil de auteur de actuele, ‘moderne’ situatie verkennen als een religieuze situatie. Het gaat hem niet zozeer

[p. 785]

Thierry de Cordier, ‘A.S. Lijdensvanger’, 1988.

om de vraag hoe godsdienst zich verhoudt tot de moderniteit, er zich aan aanpast en al dan niet heropflakkert. Borgman wil als theoloog op zoek gaan naar een religieuze visie op en naar het religieus gehalte van onze samenleving. Hij vindt immers dat de huidige situatie ook om een religieuze reactie vraagt. Hiermee wordt een traditie van ‘cultuurtheologie’ verder gezet waarin Edward Schillebeeckx en de Franse dominicaanse theoloog Marie-Dominique Chenu een belangrijke rol hebben gespeeld.

Het boek als geheel ademt een sfeer die aansluit bij het boek van Ger Groot en die me wel aanspreekt: we kunnen en mogen ons niet al te gemakkelijk van de religie afmaken. Het is niet alleen een hardnekkig fenomeen, het is ook een erg boeiende, soms gevaarlijke, maar zeker ook uitdagende realiteit waarover we met de nodige ernst en het nodige engagement moeten spreken, zeker in een tijd van secularisering. Beide auteurs proberen er ons ook bewust van te maken dat de religieuze traditie ook vandaag nog een rol speelt. Borgman benadrukt dat religieuze tradities niet vrijblijvend bestudeerd en beschreven moeten worden, maar onderzocht moeten worden ‘wat betreft de mate waarin ze werkelijk bijdragen aan een beter begrip van en een betere omgang met het individuele en collectieve bestaan’.

Het boek is erg erudiet geschreven en je moet er toch wel even tijd voor uittrekken om erdoor te geraken. De hoofdstukken zijn echter ook afzonderlijk leesbaar en behandelen uiteindelijk toch erg uiteenlopende thema's. Er zijn filosofische hoofdstukken, maar er zijn ook hoofdstukken waarin de nadruk ligt op de band met actuele maatschappelijke evoluties zoals het succes van Pim Fortuyn, het debat over normen en waarden, het project Europa, de relatie tussen islam en geweld, en euthanasie. De invalshoek is echter telkens sterk theologisch, en ik kan me inbeelden dat de standpunten en soms vergezochte interpretaties de wenkbrauwen van leken zullen doen fronsen. Ik ben het boek als welwillende atheïst gaan lezen, maar kan de momenten van ergernis toch niet meer op een hand tellen. Vooral de poging om alles religieus te duiden (de Europese waarden, het gemeenschapsgevoel, respect, dialoog) komt me aanmatigend over, maar dat zal voor welwillende gelovige lezers misschien helemaal anders liggen.

Zowel Borgman als Groot wijzen erop dat religie niet als een private kwestie beschouwd kan of mag worden. Hiermee gaan ze in tegen de gangbare interpretatie van de scheiding tussen kerk en staat ‘als een manier die elke publieke manifestatie van religie tot een probleem maakt’. Over dit thema hebben journalist Marcel ten Hooven en politiek filosoof Theo de Wit een goed boek samengesteld. In Ongewenste goden komen twintig uiteenlopende auteurs aan het woord, zowel academici als mensen uit de politieke en journalistieke wereld, zowel religieuzen als atheïsten, zowel progressieven als conservatieven. Anders dan de ondertitel De publieke rol van religie in Nederland suggereert, is het perspectief ook internationaal. Er is een bijdrage over de rol van religie in het Amerikaanse publieke leven, er is een beschouwing over de laïcité in Frankrijk en ook voor de Turkse situatie werd een auteur aangetrokken. Naast de erg informatieve, historische en filosofische stukken is er ook plaats gemaakt voor kortere bijdragen waarin persoonlijke standpunten over de plaats van religie in onze samenleving ons ter overweging worden meegegeven.

Deze drie recente publicaties over religie en haar plaats in onze moderne samenleving to-

[p. 786]

nen alvast aan dat de discussie over (de erfenis van) God nog steeds leeft. De drie boeken hebben elk een eigen benaderingswijze en verschillen qua stijl en invalshoek. Het zou me verwonderen dat wie geïnteresseerd is in het thema zich door geen van deze publicaties aangesproken zou voelen.

Patrick Loobuyck

erik borgman, Metamorfosen. Over religie en moderne cultuur, Klement/Pelckmans, Kampen/ Kapellen, 2005, 311 p.
ger groot, Het krediet van het credo. Godsdienst, ongeloof, katholicisme, SUN, Amsterdam, 2006, 159 p.
marcel ten hooven & theo de wit (red.), Ongewenste goden. De publieke rol van religie in Nederland, SUN, Amsterdam, 2006, 344 p.