Ons Erfdeel. Jaargang 49

De zoete ergernis die Huizinga heet

‘Klassiek beteekent, wat nog gelezen wordt’, schreef de Nederlandse historicus Johan Huizinga eens. Als dat waar is, behoort Huizinga zelf tot de weinige klassieke geschiedschrijvers die Nederland rijk is, want anders dan vrijwel al zijn vakgenoten uit het verleden wordt Huizinga nog steeds gelezen. Althans, dat is de mening van de Leidse historicus Willem Otterspeer, die een oude belofte aan zichzelf om ooit een boek over Huizinga te schrijven nu nagekomen is. Maar zou het echt zo zijn? Huizinga wordt nog altijd verkocht, maar wordt zijn werk werkelijk nog gelezen? Hoeveel mensen zouden er zijn die niet in verband met hun werk, maar alleen voor hun plezier nog Huizinga ter hand nemen en zijn hele Herfsttij der Middeleeuwen of Homo ludens lezen? Minder dan Otterspeer denkt, vrees ik. Maar er zijn gelukkig nog andere redenen om een auteur een klassieke status toe te kennen en ik heb dan ook niet de minste aanvechting om Huizinga die status te betwisten. Hij is buiten alle twijfel de grootste historicus die Nederland heeft voortgebracht. Dat moet al voldoende zijn.

Als een historicus van wie de boeken al driekwart eeuw of meer oud zijn, nu nog steeds gelezen wordt, dan wordt hij niet gelezen om wat hij schreef, maar om hoe hij het deed. Niet de historicus Huizinga heeft de tand des tijds weten te weerstaan, maar de schrijver in hem. Daarom is het boek van Otterspeer niet gewijd aan de visie die Huizinga had op het Nederlandse verleden (of welke historische periode dan ook), maar aan zijn schrijverschap. Na enkele inleidende hoofdstukken over leven en werk bespreekt Otterspeer de literaire methodieken en de ethische en esthetische aspecten van de dramatische

[p. 782]

schema's van Huizinga's boeken en artikelen. Hij laat zien hoe Huizinga bewust contrasten aanbracht in zijn voorstellingen van het verleden (om ze in een hogere harmonie op te lossen), hoe hij bepaalde favoriete woorden keer op keer maar vaak net weer iets anders hanteert (‘bont’ en ‘innig’ bijvoorbeeld, de meest huizingasiaanse van alle woorden), hoe hij de beschrijving van hartstocht en de vermenging van zintuiglijke ervaringen (synesthesie) bewust inzette om het verleden zichtbaar te maken, hoe orde en trouw als ethische leidmotieven in zijn werk doorklinken en hoe vorm, metamorfose en verandering in zijn geschiedbeeld samenhangen. Otterspeer heeft, Huizinga lezend en herlezend, een schat aan aantekeningen over zijn schrijverschap verzameld en daar nu een sprankelend, lichtvoetig en toch tot nadenken stemmend boek over geschreven.

En toch is er iets in dit boek dat mij niet bevalt - ik weet eigenlijk niet of dat aan Huizinga of aan zijn tolk ligt. Zeker, ik bewonder de belezenheid van Otterspeer, ik geniet van de manier waarop hij overal de meest treffende passage weet te citeren om een bepaald punt te adstrueren. Orde en trouw is waarlijk een meesterwerkje van eruditie. Maar waartoe dient al die eruditie als de kritiek ontbreekt? Nogmaals, niets dan bewondering voor de wijze waarop Otterspeer heen en weer springt door het oeuvre van Huizinga om zijn visie op diens schrijverschap te demonstreren. Het meest verwijst hij daarbij naar Herfsttij der Middeleeuwen uit 1919, wat natuurlijk niet vreemd is omdat dit boek, van de middelbare Huizinga, wel het meest ‘literaire’ van al zijn boeken is en zich makkelijker leent voor een literaire analyse dan bijvoorbeeld In de schaduwen van morgen of Homo ludens. Maar ook dit latere werk komt langs en zelfs het vroege ontwerp voor Huizinga's proefschrift figureert

Johan Huizinga (1872-1945).

meerdere keren in het boek. Het bezwaar van deze methode is echter dat zij de ontwikkeling die Huizinga mogelijkerwijs heeft doorgemaakt, bij voorbaat onzichtbaar maakt. Otterspeer beweert weliswaar dat Huizinga eigenlijk geen ontwikkeling heeft gekend; hij stelt hem voor als iemand die niet als auteur is gegroeid, maar als Athene uit het hoofd van Zeus in volle wapenrusting ter wereld is gekomen (p. 163). Het kan, en het is zeker zo dat er motieven zijn die van Huizinga's studententijd tot aan zijn laatste levensjaar constant zijn gebleven. De opgelegd-aristocratische corpsstudent die zich na afloop van een kostbare maskerade gelukkig prees een van de laatste vertegenwoordigers te zijn van een traditie die afstierf is in de kern de cultuurcriticus die in zijn sombere In de schaduwen van morgen de neergang van een cultuur beschreef. Maar is er ooit een auteur geweest die werkelijk altijd

[p. 783]

zichzelf is gebleven en nooit iets nieuws is begonnen? Is het beeld van de zichzelf altijd gelijkblijvende Huizinga niet precies het beeld dat de historicus van zichzelf heeft willen geven? Eerder een pose dus die door ons juist met de nodige kritische zin moet worden bejegend dan, zoals Otterspeer het voorstelt, een beeld van de echte Huizinga?

De kritische zin is in dit boek niet heel sterk ontwikkeld. In zekere zin is dat begrijpelijk: een auteur heeft nu eenmaal een bepaalde stijl en een ander kan die stijl waarderen of niet, maar niets lijkt zo zinloos als het kritiseren van een stijl. Toch ligt het bij Huizinga anders: stijl is niet alleen maar stijl, maar ook de literaire of esthetische verschijningsvorm van wat in het ethische domein orde en trouw zijn (vandaar de titel van het boek). Over zulke ethische zaken valt wel degelijk te discussiëren en daarmee ook over de stijl. Als een stijl ingezet wordt om een onwaarachtig beeld van het verleden neer te zetten, is stijlkritiek ook kritiek op de historische beeldvorming. Een boek dat handelt over Huizinga als schrijver maar dat het beeld dat Huizinga ons voorschotelt van het verleden buiten beschouwing laat - dat dus weigert hem ook inhoudelijk te beoordelen - gaat dan voorbij aan de essentie van zijn schrijverschap. Tweede- en derderangshistorici hebben een stijl die onvast is en meestal niet correspondeert met hun inhoudelijke opvattingen over het verleden - zij zijn al blij als ze begrijpelijk en leesbaar schrijven, maar om ook door hun stijl te tonen hoe zij over het verleden denken, dat is voor hen te hoog gegrepen. Maar bij Huizinga ligt dat anders: juist omdat hij een klassiek auteur is, bij wie vorm en inhoud een onlosmakelijk geheel vormen, kan een stilistische beoordeling niet buiten een inhoudelijke beoordeling.

Een goed uitgangspunt daarvoor zouden Huizinga's latere boeken kunnen zijn, van zijn biografie van Erasmus tot Geschonden wereld. In toenemende mate wekten die boeken - naast bewondering en instemming - ook ergernis en onbegrip. Huizinga wilde de tijd graag stilzetten om zo iets te laten zien dat aan gene zijde van de geschiedenis lag; en naarmate de tijd vorderde, werden zijn boeken eerder typeringen van een tijd of een houding dan een verhaal dat zich afspeelt in de tijd. Maar de tijd liet zich niet stilzetten en in de jaren dertig van de vorige eeuw begon dat op te vallen. Huizinga's idyllische voorstelling van de Republiek in de zeventiende eeuw, zijn ietwat weke Oranjeliefde, zijn geparfumeerde kritiek op allerlei eigentijdse ontwikkelingen en zijn onmacht om daar iets constructiefs tegenover te stellen - het maakte allemaal de indruk van iemand die de greep op zijn tijd was kwijtgeraakt en zich vasthield aan vormen die hun tijd hadden gehad. Bovendien wekte de pose van de onverstoorbare, altijd evenwichtige, altijd beheerste historicus ook meer en meer ergernis op. Huizinga was er een meester in om tegenstellingen op te lossen in een fraaie formulering - maar meer en meer werd duidelijk dat die bezweringen niet meer hielpen en dat ze eigenlijk nooit geholpen hadden.

Van die ergernis (van Menno ter Braak, Jacques de Kadt en ettelijke anderen) is in het boek van Otterspeer niets te merken. Dat is jammer, want dat iemand zich ook wel eens ergert aan een auteur betekent niet dat er iets mankeert aan de grootheid van die auteur. Een klassiek auteur is niet iemand die geen tegenspraak meer oproept; juist een auteur die de lezers bij tijd en wijle ergert en toch niet onverschillig laat, heeft kennelijk iets geschreven dat de tijd heeft overleefd. Wie Huizinga leest, ergert zich voortdurend, maar hij blijft wel lezen. Alleen een auteur die ons nog zo kan ergeren is waarlijk klassiek.

Klaas van Berkel

willem otterspeer, Orde en trouw. Over Johan Huizinga, De Bezige Bij, Amsterdam, 2006, 254 p.