Ons Erfdeel. Jaargang 49

Een virtuele ‘tour des Pays-Bas’. Nederlandse plaatsen van herinnering

Volgens Johan Huizinga is geschiedenis de geestelijke manier waarop een samenleving zich rekenschap geeft van haar verleden. Dat rekenschap geven vindt niet alleen plaats in de academische verhandelingen van historici, maar in een breed scala van vormen van herdenking en herinnering, ook buiten de geschiedwetenschap: in de kunsten, in culturele en maatschappelijke manifestaties, ook in de commercie. Het zijn die herdenkingen en herinneringen die ons maken tot wat we zijn. Ons collectief geheugen bepaalt onze collectieve identiteit. Onder historici is dan ook in de laatste decennia een levendige interesse opgekomen voor iets dat inmiddels wel als ‘herinneringsgeschiedenis’ of ‘identiteitsgeschiedenis’ wordt betiteld.

Daarbij zijn die historici zich steeds meer gaan richten op de neerslag van de geschiedenis in onze publieke ruimte. Monumenten, gebouwen, plaatsen met een beroemde naam of een symbolische reputatie: voor wie er oog voor heeft, zijn dat voortdurende bevestigingen van de bestendige aanwezigheid van ons verleden in onze hedendaagse leefwereld. De ruimte waarin we leven is één grote caleidoscoop van achteruitkijkspiegels.

Die ruimtelijke aanwezigheid van de geschiedenis werd magistraal gedemonstreerd in de enorme, baanbrekende collectie Les lieux de mémoire, geredigeerd door Pierre Nora en verschenen in zeven grote delen tussen 1984 en 1992. Het begrip lieu was voor Nora tamelijk abstract. Elke locus communis of gemeenplaats waaromheen zich lagen van historische herinnering hebben uitgekristalliseerd hoort erbij; dus niet alleen fysieke ‘oorden’ zoals het Pantheon of de Vendée, maar ook meer abstracte ‘herinneringslocaties’, zoals de Marseillaise of de Marianne-figuur.

Nora's formule heeft school gemaakt. Er zijn nu navolgingen in diverse landen: Italiaanse Luoghi della memoria, Duitse Erinnerungsorte. In Nederland had de historicus N.C.F. van Sas al in 1995 een kleine, speelse proeve van herinneringsgeschiedenis gegeven met de bundel Waar de blanke top der duinen en andere vaderlandse herinneringen. En nu is er een veel ambitieuzer initiatief dat in zijn omvang en titel nadrukkelijker bij Nora aanleunt: Plaatsen van herinnering. Vier kloeke delen, met een prestigieuze redactie en een keur aan specialistische medewerkers.

De twee hier besproken delen thematiseren herinneringsplaatsen uit de negentiende en twintigste eeuw. Ze bevatten elk van beide een veertigtal opstellen. De thema's zijn met kennelijke zorgvuldigheid gekozen; de herinneringsplaatsen zijn redelijk gespreid in tijd en ruimte, zodat diverse delen van Nederland de revue kunnen passeren, diverse momenten, diverse geledingen van de samenleving en diverse trends in de historische ontwikkelingen. Aan de hand van de Afsluitdijk wordt de drooglegging van de Zuiderzee besproken; industrialisering wordt gethematiseerd aan de hand van locaties in Maastricht, Enschede,

[p. 775]

Eindhoven, Heerlen en Schiphol. Voor het joodse volksdeel is er de Groningse synagoge, de jodenvervolging is gerepresenteerd in artikelen over het Anne-Frankhuis en Westerbork, de verzuiling in het kloosterdorp Steijl en de Haarlemse St.-Bavo. Voor de koloniale geschiedenis zijn er zowel binnenlandse als buitenlandse locaties gekozen: het Van Heutszmonument in Amsterdam, maar ook de militaire begraafplaats Peutjoet in Banda Atjeh en Lingaddjati (waar over de Indonesische onafhankelijkheid werd onderhandeld). De stad Batavia en de Javazee zijn vertegenwoordigd, ook de Birma-spoorlijn, alsmede het slavernijmonument Kwakoe in Paramaribo. België komt alleen in beeld voor de korte periode waarin het deel uitmaakte van het Verenigd Koninkrijk van Willem I: Guido Fonteyn en Tom Verschaffel hebben interessante bijdragen geleverd over het slagveld van Waterloo en het Brusselse Martelaarsplein.

Het zou weinig zin hebben om hier de respectieve merites van de afzonderlijke bijdragen te bespreken. Dat ik het negentiende-eeuwse deel somme toute aardiger vond dan het twintigste-eeuwse, heeft misschien met mijn persoonlijke interesses te maken; ook is in het negentiende-eeuwse deel de cultuurgeschiedenis beter vertegenwoordigd naast de sociale en politieke geschiedenis. Misschien dient men zich ook af te vragen of de ‘herinneringsplaatsen’-formule niet minder geschikt is voor de meest recente tijd. Laat ik wel enkele opstellen noemen die ik met bijzonder profijt heb gelezen. Naast de eerder vermelde van Fonteyn, Verschaffel en Von der Dunk: Boudien de Vries over de Dordrechtse leesbibliotheek; Lieske Tibbe over de Amsterdamse Beurs van Berlage; Arthur Eyffinger over het Haagse Vredespaleis; Wim Manuhutu over een Utrechts woonoord voor Molukkers; Marnix Koolhaas over de Elfstedentocht.

Elk van de artikelen wordt voorafgegaan door een kleurenfoto; daarnaast zijn er ook veel andere illustraties. Qua opmaak houden de boeken het midden tussen koffietafelboeken en reisgidsen, en misschien weerspiegelt dat ook hun specifieke doelstelling: een historische reisgids voor de armchair traveller, een virtuele tour des Pays-Bas door tijd én ruimte. Ondanks de wetenschappelijke gedegenheid en onderlegdheid van de redacteurs en de medewerkers - en het zijn niet de minsten die

Het Olympiastadion in München, waar Nederland op 7 juli 1974 de finale van het wereldkampioenschap voetbal verloor tegen West-Duitsland - Foto Hollandse Hoogte.

aan deze bundels hebben meegewerkt - zijn dit overduidelijk publieksboeken, geen academische studies. In tegenstelling tot de lange, uitvoerige opstellen in Nora's Les lieux de mémoire, vaak gebaseerd op origineel bronnenonderzoek, zijn de diverse artikelen in Plaatsen van herinnering kort; bevattelijke samenvattingen van bestaande expertise voor een groter publiek. Soms wordt de lezer niet zozeer aan Nora's Lieux de mémoire herinnerd als wel aan datgene wat door de Amerikaanse historicus Leo Lowenthal kritisch is betiteld als ‘heritage industry’: het erfgoedbedrijf, de commerciële omgang met de publieksbehoefte aan voeling met het verleden.

De vergelijking met de vernieuwende grandeur van Nora's twintig jaar oude magnum opus is oneerlijk aangezien ze alleen maar ten nadele kan strekken van de Nederlandse epigoon. Maar de vergelijking tussen de twee lijkt moedwillig uitgelokt door titelkeus en opzet. Dat levert dan ook onvermijdelijk enkele punten van teleurstelling op. Om te beginnen neemt de redactie de notie van een ‘plaats’ wel erg letterlijk. Historische thema's worden soms wat krampachtig aan een fysieke locatie gekoppeld (het verzet aan de Waaisdorpervlakte, de Elfstedentocht aan Bartlehiem, literatuur

[p. 776]

Het ‘Palazzo di Pietro’, het woonhuis van Pim Fortuyn aan het G.W Burgerplein in Rotterdam.

zoals Reves De avonden en Hermans' De tranen der acacia's aan Amsterdamse adressen); dat levert weliswaar een heldere redactionele opbouw, maar werkt soms ook verengend. Ook de scheiding tussen de diverse delen, aparte eeuwen met aparte redacteurs, lijkt de blik voor historische continuïteit wat dwars te zitten. Het Amsterdamse Paleis op de Dam, bijvoorbeeld, onderwerp van een geestige en erudiete bijdrage van Thomas von der Dunk over het koningschap van Lodewijk Napoleon, kent een lange en zeer interessante functie en geschiedenis als Amsterdams stadhuis, gebouwd in de periode 1648-1665; juist die republikeinse oorsprong en historische diepte wordt door de negentiende-eeuwse thematisering tot ‘voorgeschiedenis’ gereduceerd. Ander voorbeeld: de continuïteit tussen de negentiende-eeuwse aardewerkindustrie in Maastricht en de postmoderne, postindustriële nieuwbouw van het Céramique-terrein aldaar (met zijn Plein 1992 ter memorering van het Europese Verdrag van Maastricht) is verbrokkeld tussen twee afzonderlijke artikelen in twee verschillende delen. Het aardige van Nora's formule was, een object te nemen en daar de veranderlijke bestendigheid van te traceren: hoe een gebouw, of een volkslied, voor opeenvolgende generaties steeds belangrijk bleef door steeds nieuwe betekenissen en symbolische functies aan te nemen. Het gaat in de formule van lieux de mémoire dus vooral om de historische veranderlijkheid van de functie die een bepaald publiek object uitoefent. Auteurs zoals Von der Dunk, Fonteyn en Verschaffel hebben daar oog voor. Hun bijdragen laten ook zien in hoeverre in de loop van het verleden met dezelfde locaties uiteenlopende dingen zijn gedaan, hoe veranderlijk de geschiedenis is. Maar in de meeste gevallen wordt in Plaatsen van herinnering een herkenbare vaderlandse plek eerder als kapstok gebruikt om een historisch thema aan op te hangen.

Dat reduceert de formule van de lieu de mémoire tot een aanschouwelijk, caleidoscopisch vaderlands geschiedenisonderwijs aan de hand van gebouwen of locaties. Die gewaarwording van aanschouwelijk vaderlands geschiedenisonderwijs werd versterkt door de kennelijke ‘verdelende rechtvaardigheid’ die een rol lijkt te hebben gespeeld in de thema-keuze: onderwerpen (pardon: plaatsen) lijken soms opgenomen omdat ze het geheel moeten complementeren, omdat ze niet achterwege gelaten mogen worden. Ze horen erbij, horen bij ons, en horen dus ook in dit boek.

Maar die kritiek is misschien te academisch en scherpslijperig voor een publieksboek. De Plaatsen van herinnering zal ongetwijfeld een groot commercieel succes worden, en een toonaangevend voorbeeld voor de brede popularisering van wetenschappelijke expertise. Dat is auteurs, redactie en uitgever van harte gegund. De geïnteresseerde lezer zal, net als ik, plezier en profijt hebben van de lectuur.

Joep Leerssen

jan bank & marita mathijsen (red.), Plaatsen van herinnering. Nederland in de negentiende eeuw, Bert Bakker, Amsterdam, 2006, 560 p.
wim van den doel (red.), Plaatsen van herinnering. Nederland in de twintigste eeuw, Bert Bakker, Amsterdam, 2005, 558 p.
In oktober 2006 verscheen het derde deel in deze reeks: maarten prak, Plaatsen van herinnering. Nederland in de achttiende eeuw, Bert Bakker, Amsterdam, 2006, 548 p.