Ons Erfdeel. Jaargang 49

Entertainment en engagement. Annelies Verbeke en Saskia de Coster

‘Saskia de Coster verpakt de herkenbaarheid op eigengereide wijze. Haar humor is brutaal, terwijl emoties vaak verrassend teder worden onthuld.’ De uitspraak is van Annelies Verbeke, ‘auteur van Slaap!’, en prijkt vooraan op de kaft van Saskia de Costers jongste roman, Eeuwige roem. Daarmee wordt de marktwaarde van beide auteurs duidelijk: een boek van Saskia de Coster heeft een aanbeveling nodig van De Costers leeftijdgenote Annelies Verbeke. Een beetje gênant is dat, want terwijl Saskia de Coster te horen kreeg dat haar boeken Vrije val (2002) en Jeuk (2004) duister waren, ongrijpbaar en daarom ook onbegrijpelijk, werd Annelies Verbeke de hemel in geprezen voor haar debuutroman Slaap!. Een bijzonder lovende recensie van Elsbeth Etty in NRC Handelsblad stak het vuur aan de lont. Intussen is Slaap! in dertien talen vertaald en ging het boek in Nederland en Vlaanderen meer dan zestigduizend keer over de toonbank. En ja, Slaap! is inderdaad een aardig boek. Het is stilistisch sterk en met grote vaart geschreven, het is hedendaags en filmisch, het heeft een strakke plot. Maar de roman mist ook diepgang: er zit wat weinig leven in; hij zet nauwelijks aan het denken.

Intussen is Verbekes tweede roman verschenen. Hij heet Reus en verscheen in januari 2006. De reacties waren wat minder jubelend dan na Slaap!, maar die waren dan ook buiten proportie. Reus gaat in hoofdzaak over de onafscheidelijke zussen Hannah en Kim. Elk jaar op 15 februari bellen ze elkaar op om kwart over drie 's nachts: dan is het Moedernacht, de verjaardag van de nacht waarop ze hun moeder vonden na een zelfmoordpoging. Na die poging ging ze het huis uit en verdween ze voorgoed. Hannah en Kim haten hun moeder daarom, maar tegelijk blijven ze zich afvragen of en waar ze nog zou leven. Na een inzinking van Kim vertrekken de zussen samen, zomaar en zonder duidelijke reden, naar Australië: ‘Ons ticket vatte alles samen. Last minute. One way.’ Later blijkt Kim zwanger te zijn van een buitenechtelijke minnaar. In Australië scheuren ze Thelma and Louise-gewijs zonder duidelijke bestemming over de snelwegen, zwervend van plaats naar plaats. Als ze in een museum ergens onderweg een geschilderd portret zien hangen van hun moeder, die vroeger al geïnteresseerd was in aboriginals en didgeridoospelen, begint vooral Kim te geloven dat ze nog moet leven, ergens in de Australische woestijn, en gaan ze naar haar op zoek. Ze vinden haar uiteindelijk: hun moeder staat aan het hoofd van een sekte die zich beroept op aboriginalmythologie om de ‘ontmanning van de natuur’ te realiseren. Alleen mannelijke dieren worden opgegeten, en Kims kind zal omgebracht moeten worden als het een jongetje is. Uiteindelijk ontvlucht Kim de sekte en voegt ze zich weer bij haar zus, die al eerder het hazenpad had gekozen. Op het einde van het boek snijdt Hannah de navelstreng van het kind van haar zus door met het plastic mes waarmee ze zich in de eerste zin van het boek typeerde: ‘Ik ben de vrouw met het mes’.

In de loop van het verhaal doen zich nog een aantal bizarre dingen voor. Zo krijgt Hannah voortdurend het gevoel bekeken te worden. En in tal van taferelen ziet ze een witharige reus op de achtergrond staan, die zich verplaatst in een oude Wartburg. Deze reus, een soort van alomtegenwoordig personage dat we kennen uit de films van David Lynch en dat bij Verbeke ook wel eens de gedaante van een ‘onverzettelijke albinomuis’ aanneemt, heeft het boek zijn titel gegeven. Aan het slot maakt hij zich kenbaar aan Hannah. ‘Geert Vanpachtebeke’ blijkt zijn nogal teleurstellende naam te zijn. Even flauw is de verklaring van zijn

[p. 768]

identiteit die Verbeke hem zelf laat geven: ‘Ik ben de mensen die op je maag zijn blijven liggen omdat je ze te gulzig hebt verzwolgen. [...] Ik ben de passies die je zegt te willen ontlopen maar je nooit hebt gehad. Je grootste gemis. De liefde waar je te laf voor bent.’ Verbeke probeert de scène wel wat van zijn sérieux te ontdoen door de reus zijn verklaring van een blocnoteblaadje te laten aflezen, maar ze had dit soort tweederangspsychologie beter achterwege kunnen laten. Geert Vanpachtebeke is overigens lang niet de enige freak die in Reus voorkomt. In haar beroepsleven maakt Hannah reportages over freaks voor het weekblad !!!. ‘Hannahs Freaks’, zoals haar rubriek heet, kent een groot succes en wordt uiteindelijk zelfs een tv-format. Maar een stoet van bizarre schepsels opvoeren in je boek volstaat niet om je roman ook op literair vlak verrassend te maken. Zeker niet als Hannah in een van de vijf e-mails die de verhaaltekst onderbreken, concludeert: ‘Ik ben de freak!’ Alweer een staaltje goedkope psychologie.

Net als in Slaap! stelt Annelies Verbeke in haar tweede boek de stijl ten dienste van de plot. Haar taalgebruik is economisch, concies en efficiënt. Ze zoekt de oneliner, maar soms te geforceerd: ‘De hitte deed de woestijn bewegen als een zijden doek in een zachte bries op een breedbeeldtelevisie waar iets mis mee is.’ Verbeke weet beslist hoe ze een plot strak en spannend moet houden, zelfs als het verhaal zo onwaarschijnlijk is als in Reus. Maar het wordt nooit duidelijk waarom ze het verhaal wil vertellen dat ze vertelt. Reus mist, net als Slaap!, urgentie.

Wie meer verwacht van literatuur, kan beter Eeuwige roem lezen, het derde boek van Saskia de Coster. Toch is Eeuwige roem niet helemaal onvergelijkbaar met Reus. Ook hier spelen twee meisjes de hoofdrol. Geen zussen dit keer, maar meisjes die elkaar niet kennen, die elkaar toevallig tegen het lijf lopen, en wier levens vanaf dat moment op een of andere manier met elkaar verstrengeld blijven. Babs en Julie heten ze. Babs is de intelligente dochter

Saskia de Coster (links, ^o1976) en Annelies Verbeke (^o1976) - Foto Bart de Waele.

van het droomkoppel Katrien Ongena en Pieter Smit, een succesvolle advocate en een vooraanstaand wetenschapper. Babs is heel intelligent: al van voor haar geboorte leest ze vanuit de buik haar moeders lectuur mee. Haar hele leven schrijft ze stukjes en beetjes in haar ‘Boek vol Wijsheid’. Julies afkomst is onduidelijk, maar in ieder geval beschouwt zij Olivia Vansteen als haar moeder. Julies talent is zingen. Ze heeft lange tijd een relatie met haar producer Michael, die samen met haar de ‘Beste Plaat aller Tijden’ wil maken. Ze wordt een beroemdheid. Ook Babs heeft een tijdlang een relatie met een man met een missie: Ruben, een jongeman die zich opwerpt als de leider van de Sterfelijken, een ‘revolutionaire beweging die in opstand komt tegen het grote onrecht van de Overouderdom’. De hond Eveline speelt in Eeuwige roem een beetje de rol van de reus in het jongste boek van Annelies Verbeke: het is een personage dat in verschillende contexten telkens opnieuw opduikt. In tegenstelling tot bij Verbeke, wordt zijn betekenis opzettelijk vaag gelaten. In een fraaie metafictionele passage herleidt (of: verrijkt) De Coster de hond tot een metafoor: ‘Eveline is zoals wij weten een hond, maar Eveline is veel meer dan enkel een viervoeter. Onder invloed van het theater en om te ontsnappen aan de kebabmolen is Eveline veranderd in een rasechte volbloed metafoor. Eveline is trouw als een hond, ziek als een hond, ziek van liefde, ja Eveline heeft een holte in de werkelijkheid ge-

[p. 769]

vonden waar ze in past, ze kan nu, als metafoor, alles aan. Ze laat haar inferieure collega's [...] achter [...] en ze gaat naar Michael toe [...].’ De Coster kiest ervoor om in haar literatuur te schrijven over haar literatuur. Ze doet dat gelukkig niet door elke zin die ze schrijft te deconstrueren of door de hele poststructuralistische filosofie te parafraseren, maar ze last, heel gedoseerd, af en toe een goed geformuleerde zin in waarin ze fictie en werkelijkheid door elkaar laat lopen. Ook bijzonder aan Eeuwige roem is het vertelperspectief. Het hele boek wordt verteld door een soort koor, een ‘wij-verteller’ die geregeld tussenbeide komt en die de particuliere verhalen van Babs en Julie in een groter en algemener kader plaatst: ‘In eender welk huis, zo weten wij uit onze dooltochten door de tijd, onttrekken de deuren een verborgen wereld aan het zicht. Wij duwen ze open. Een uitbarsting van vreugde zien wij; of wij krijgen een emmer water over het hoofd [...].’ Die soms negentiende-eeuws aandoende wij-verteller neemt je mee op sleeptouw door de verhaallijnen. Soms neemt hij je aan de hand en maak je samen met hem een sprongetje in de tijd: ‘Eveline glipt door de poort van Babs' benen en gaat voor naar Babs' kamer, wij volgen, springend over een hindernisje van de tijd, wij gaan de kamer binnen en treffen er Michael en Babs.’

Maar de voornaamste reden waarom Eeuwige roem beter is dan Reus, ligt in de ambitie. De Coster heeft geprobeerd een roman te schrijven waarin de wereld van vandaag voelbaar gemaakt wordt. Door gepaste literaire technieken te benutten (een boven het verhaal staande verteller, beredeneerde perspectiefwisselingen, korte metaliteraire tussenkomsten) en door haar taal, die veel zakelijker is dan in haar vorige boeken maar nog steeds veel poëtischer dan die van Verbeke, maakt ze de lezer opmerkzaam op de complexiteit van die wereld. De typografische trucjes die ze hier en daar gebruikt, en de foto's die losweg in het verhaal zijn afgedrukt, zijn dan weer te opzichtig en hadden dus beter weggelaten kunnen worden.

Vergeleken bij Vrije val en Jeuk heeft Saskia de Coster met Eeuwige roem een grote sprong voorwaarts gemaakt. Haar vorige twee boeken waren mooi, poëtisch en beeldrijk, maar tegelijk ook nogal donker en zwaar, en ze hadden weinig te maken met de wereld waar u en ik in leven. Eeuwige roem is lichter en luchtiger en gaat uitdrukkelijker over de wereld rondom ons. De Coster blijft op haar sterkst in de zintuiglijke beelden die ze uit haar pen laat vloeien: ‘Haar stem had eerst haar aarzelende handen naar zijn eenzame lichaam uitgestoken, en algauw werd hij overspoeld door een blinde golf van genot.’

Als literaire waarde gelijk zou staan aan marktwaarde, dan mag op het volgende boek van Annelies Verbeke een aanbeveling staan van Saskia de Coster. ‘Het koppel entertainment en engagement: de beste volksopvoe ders’, luidt het ergens in Eeuwige roem. Saskia de Coster is erin geslaagd beide geliefden samen te brengen. Bij Annelies Verbeke zoekt entertainment nog een partner.

Bart van der Straeten

saskia de coster, Eeuwige roem, Prometheus, Amsterdam, 2006, 229 p.
annelies verbeke, Reus, De Geus, Breda, 2006, 218 p.