Ons Erfdeel. Jaargang 49

‘De drie bedriegers’: een historische roman als afsluiting van het oeuvre van J.P. Guépin

Toen de classicus-comparatist Jan Pieter Guépin in februari 2006 op 76-jarige leeftijd overleed, had hij een omvangrijk en opvallend gevarieerd oeuvre op zijn naam staan. Hij schreef met evenveel brille gedichten als verhalen, polemische kritieken als grote wetenschappelijke verhandelingen, maakte vertalingen van zijn favoriete klassieke poëzie en stelde diverse thematische bloemlezingen (met commentaar) samen. Daarbij ging hij ver over de grenzen van het terrein heen dat oorspronkelijk het zijne was: dat van de klassieke oudheid.

Uiteindelijk zou hij als propagandist van de Neolatijnse poëzie het meeste wetenschappelijke prestige vergaren. Onbetwistbaar hoogtepunt van zijn publicaties op dit vlak is De kunst van Janus Secundus (1991), een tekstuitgave van de gedichten van de Haagse renaissancedichter (begin zestiende eeuw) met vertalingen en interpretatieve essays. Bij het grote publiek bleek vooral het enkele malen herdrukte boek De beschaving (1985) in de smaak te vallen, waarin Guépin eigenlijk al een voorzet gaf voor het publieke debat over normen en waarden, dat in de volgende decennia met verve zou worden gevoerd. Nu is er dan, enkele maanden na zijn dood, een echte roman van Guépin verschenen: De drie bedriegers. Mozes, Jezus en Mohammed. Anders dan de titel suggereert, is dit een historische roman, die zich afspeelt in de eerste helft van de dertiende eeuw, met als hoofdpersonen de Duitse keizer Frederik II en zijn secretaris Petrus de Vinea. We weten dat de relatie tussen beiden lang vriendschappelijk is geweest, maar plotseling is beëindigd: Petrus werd op bevel van de keizer, die hem van verraad beschuldigde, in de kerker gegooid. Daar heeft hij zelfmoord gepleegd door, letterlijk, met zijn kop tegen de muur te lopen. Wat Frederik met zijn beschuldiging heeft bedoeld, is nooit duidelijk geworden. In deze roman laat Guépin zijn verteller een zeer wel mogelijke verklaring voor het raadsel van de abrupte verbreking van hun vriendschap geven. Die staat al op pagina 18, een uiteraard opzettelijke inbreuk op de regels van het genre van de ‘historische thriller’ - de roman grossiert overigens in ‘doorkruiste verwachtingen’.

De verteller begint zijn relaas in de eigen tijd: hij krijgt een in het Latijn geschreven manuscript in handen, dat veel besproken is, maar nooit in openbaarheid is gebracht: De tribus impostoribus, ‘De drie bedriegers’. Gebruikelijk in dit soort romans is dat de verteller zo'n gevonden of gekregen tekst publiceert onder de verzekering dat het hier een geheel naar waarheid verteld relaas betreft. Maar Guépin varieert de topos: omdat de tekst over de leugens van Mozes, Jezus en Mohammed, die hij van de latinist Frans Vinck letterlijk toegeworpen heeft gekregen, uit de Vaticaanse bibliotheek is gestolen (als geestelijke had deze vriend vrij toegang tot de boekerij), kan hij die niet publiceren zonder dat de diefstal uit zou komen. Daarom maakt hij van het levensverhaal van Petrus de Vinea, waarin een discussie met de keizer over de bedoelde bedriegers is opgesloten, een roman. Dat de (hoofd)verteller van een historische roman juist de fictionaliteit van zijn tekst accentueert is een staaltje van de paradoxale ironie die Guépins gehele werk kenmerkt.

Een historische ik-verteller, in deze roman dus Petrus de Vinea, kun je als auteur niet te veel laten uitweiden over situaties en gebeurtenissen die voor hemzelf irrelevant, maar voor een lezer wel van belang zijn. Met andere woorden: de memoires van De Vinea moeten op een bepaalde manier ingeleid worden. Daarvoor heeft Guépin een spectaculaire oplossing bedacht. Tussen de eigentijdse opening en het relaas van Petrus schuift hij een instructieve dialoog, die de lezer onder meer uitlegt hoe de Hohenstaufers aan hun enorme grondgebied waren gekomen (Duitsland, Sicilië en Zuid-Italië) en welk een wereldlijke macht de pausen in het begin van de dertiende eeuw hadden. Dat tweegesprek gaat tussen niemand minder dan God (niet die van de Christenen of

[p. 766]

de Mohammedanen, maar van de Epicureeërs) en een representante van de hedendaagse mondige jeugd, de gymnasiaste Annet, die met hem mee vliegt door het heelal: zo kan deze God van bovenaf laten zien waar alles zich afspeelt. Die dialoogvorm met de leraar-leerlingsituatie had Guépin, in navolging van Plato en Cicero, eerder in zijn filosofische traktaten toegepast en blijkt ook hier goed te werken.

Dan volgen de gedenkschriften van Petrus de Vinea, die de jaren 1215 tot 1248 bestrijken. Uiteraard besteedt deze ‘subverteller’ aandacht aan zijn jaren als student te Bologna, aan zijn jonge geliefde over wie hij (nog) in het Italiaans dichtte, aan zijn vervolmaking van zijn kennis van het Latijn, waardoor hij zo in de smaak valt bij de keizer, dat hij aangenomen wordt als diens notarius. Zijn verslag van zijn bezoek aan Rome (met het Latijnse Romelied, net als andere middeleeuwse poëzie subliem door de schrijver vertaald), behoort tot de meest tot de verbeelding sprekende passages van deze memoires. Door een onverwachte val komt hij in het Gouden Paleis van Nero terecht, dat hier kennelijk dient als de onderwereld: hoe anders te verklaren dat hij er de ziel van Dante ontmoet, die pas dertig jaar later zou worden geboren? (Annet zou hebben begrepen dat hier sprake is van een allusie op het zesde boek van de Aeneis van Vergilius)

Overigens is de functie van de memoires vooral om licht te werpen op de imposante figuur van de keizer, geducht als veldheer en sluw als onderhandelaar (zo kreeg hij ook de koningskroon van Jeruzalem in handen.) Was hij niet in oorlog, dan bedreef hij de nobele sport van de valkenjacht, waarover bijeen monografie in het Latijn schreef. Met zijn secretaris besprak hij de interpretatie van Latijnse gedichten, hij kende Grieks, was een bewonderaar van de islamitische cultuur. Niet ten onrechte heeft men hem wel de eerste moderne mens genoemd en willen sommige historici met hem de renaissance laten beginnen (men kan vermoeden dat dit ook voor de schrijver van deze roman geldt.) Hij was er van overtuigd dat een centralistisch georganiseerde ambtenarenstaat de rechtvaardigheid voor de burgers kon garanderen en ontwierp daartoe met zijn juristen de ‘Constituties van Malfi’ (1231). Enkele jaren later discussiëren op het nieuwe kasteel van de keizer, Castel del Monte, op smalende wijze Frederik en Petrus de Vinea over de vraag of de wetboeken van de joden, de christenen en de saracenen nog iets te bieden hadden, nu de Constituties waren afgekondigd; het gesprek wordt door De Vinea woordelijk weergegeven. Frederik is van mening dat zijn maatregelen gezien moeten worden als een uitbreiding en vervolmaking van het Romeinse recht: meer hebben zijn onderdanen niet nodig. De wetgeving in de beide testamenten en de Koran is ‘onzinnig, overbodig en schadelijk’ (p. 237). Zo vertoont het Oude Testament een overvloed van haat jegens andersdenkenden en zijn de geboden vaak zo evident dat niemand er iets aan heeft; is het verhaal over de geboorte van Christus met de reizende ster een duidelijk verzinsel en was Mohammed een roverhoofdman, die zijn eigen mensen voor de gek placht te houden. Zo vulden de discussiepartners elkaar aan in het vinden van inconsistenties en onwaarheden bij de drie wetgevers. Na deze uitweiding bevatten de gedenkschriften het relaas van de trieste oorlog tussen de keizer en zijn zoon en de excommunicatie van Frederik II door paus Gregorius IX, die hem als de Antichrist beschouwde (1239). Niet veel later breken de memoires plotseling af en wordt De Vinea door de keizer tot verrader bestempeld. Wat kan er gebeurd zijn?

De (hoofd)verteller veronderstelt nu dat de gedenkschriften van 's keizers secretaris, met het blasfemische intermezzo, door handlangers van de paus ontfutseld zijn aan de vrouw van De Vinea, die met de brandstapel werd bedreigd. Toen had de paus materiaal voldoende in handen om de keizer tot Antichrist te verklaren; Frederik zal gedacht hebben dat zijn secretaris vrijwillig het handschrift had afgegeven om de dans te kunnen ontspringen. Zo kwam dit ‘gevaarlijke’ geschrift in Vaticaans bezit. Mogelijkerwijs is het bij toeval behouden: het zal ingebonden kunnen zijn met andere manuscripten (een convoluut), waardoor de bibliothecarissen het over het hoofd konden zien en Frans Vinck het na ruim zevenhonderd jaar kon bemachtigen.

De roman eindigt zoals hij begon: met een bezoek van de verteller aan Vinck, die nu doodziek in een klooster verblijft. Maar de situatie is verschillend: hij krijgt geen manuscript van de geestelijke, maar overhandigt hem een typoscript. Vinck betuigt zijn tevredenheid over het feit dat de tekst niet is uitge-

[p. 767]

geven, maar tot een roman is omgewerkt. Als hij heeft opgemerkt dat de romanschrijver volgens de antieke opvatting ook een bedrieger is, sterft hij in de armen van zijn vriend. Zo wordt het centrale thema van het bedrog mooi afgerond.

Met De drie bedriegers heeft Guépin zich aan een voor hem onbekend soort narratieve tekst gewaagd, waarvan de geschiedenis is gesitueerd in een periode die door hem nooit eerder was behandeld. Tegelijk heeft hij op onderhoudende wijze enkele van zijn stokpaardjes bereden en nieuwe Latijnse teksten vertaald. Daardoor is dit boek een passende sluitsteen voor zijn zowel formeel als inhoudelijk zo rijke oeuvre geworden.

Rudi van der Paardt

jan pieter guépin, De drie bedriegers. Mozes, Jezus en Mohammed, Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2006, 320 p.