Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 761]

Boeken

Het dorp van Lieve Joris

Er zijn van die vaak geciteerde adviezen, afkomstig uit de mond of de pen van grote schrijvers, die auteurs van een volgende generatie de goede weg bedoelen te wijzen. Zo adviseerde Maxim Gorki de jonge Isaak Babel om ‘onder de mensen te gaan.’ En Stéphane Mallarmé hield zijn discipel Paul Valéry aan het begin van diens dichterlijke loopbaan voor om de eenzaamheid op te zoeken: ‘Quant à des conseils, seul en donne la solitude.’ En tijdens een avond over oorlogsverslaggeving hoorde ik de fameuze CNN-journalist Peter Arnett ooit tegenover zijn Nederlandse collega Raymond van den Boogaard prediken wat al die jaren zijn persoonlijke professionele credo was geweest. Dat luidde: ‘Save your ass and get the story back.’

Dat zijn allemaal goede, zij het onderling nogal strijdige adviezen. Toch heeft Lieve Joris zich in haar werk tot dusverre goeddeels aan deze drie aanbevelingen weten te houden. Ze is onder de mensen gegaan, in de Arabische wereld, in Congo, in Hongarije, in Egypte, in Syrië, in Mali. Ze is er telkens in geslaagd om veilig weer terug te keren, en ze had dan altijd een verhaal bij zich. Dat verhaal wist ze vervolgens in de geconcentreerde eenzaamheid van haar schrijfkamer op papier te krijgen, vanaf haar debuut in 1986, met De Golf, tot haar nieuwe boek Het uur van de rebellen. Maar wie haar productie van die twee decennia overziet, realiseert zich dat zij als schrijfster overduidelijk één bekend schrijversadvies aan haar laars heeft gelapt, en dat is misschien wel het beroemdste advies van alle. Het is van Leo Tolstoj die heeft gezegd: ‘Als je het over universele thema's wilt hebben, schrijf dan over je eigen dorp.’

Welnu, dat eigen dorp van Lieve Joris - het heet Neerpelt en is een zanderig plaatsje in Belgisch Limburg, doorsneden door het Kanaal Bocholt-Herentals en door het riviertje de Dommel - dat eigen dorp ontbreekt zo goed als geheel in het tiental boeken dat zij tot dusverre publiceerde. Je zou zelfs kunnen zeggen dat de schrijfster heel bewust en met grote vasthoudendheid het advies van Tolstoj heeft omgedraaid: ‘Als je het over universele thema's wilt hebben, schrijf dan over andermans dorp.’

Het motto van de gemeente Neerpelt, zoals op de officiële website van het stadje vermeld, luidt: ‘Gezellig, dynamisch, groen en jong.’ Dat is niet de omgeving die Lieve Joris de afgelopen twee decennia bij voorkeur heeft opgezocht als decor voor haar werk. Integendeel. ‘Gezellig’ was het niet in Damascus onder het oog van de geheime staatspolitie, ‘dynamisch’ is een understatement voor de jaren van de Afrikaanse oorlogen, in de Arabische Golfstaten vormen de oliedollars het voornaamste ‘groen’ en het Hongarije van de fluwelen revolutie viel allerminst ‘jong’ te noemen.

Waar Lieve Joris in een persoonlijke queeste naar op zoek is geweest, al die boeken en al die jaren lang, dat zijn de universele thema's, zoals ze zich in die uiteenlopende steden, streken en landen manifesteren. De toerist ziet die thema's over het hoofd, letterlijk, vanuit zijn vliegtuig naar een verderop gelegen vakantiebestemming. Zelfs de reiziger loopt kans ze te missen, omdat de werkelijkheid nu eenmaal altijd een oerwoud is, waarvan je immers alleen de voorkant te zien krijgt. Dus wat moet een schrijver? Het blijft tenslotte andermans dorp, waar je aanvankelijk de weg niet weet, de ongeschreven regels niet kent en waarvan je de geschiedenis niet in je lichaam hebt. Hoe kun je zowel persoonlijk als universeel schrijven over een wereld die de jouwe niet is?

Ik geloof dat het op dit punt is dat het meesterschap van Lieve Joris als schrijfster zich bewijst, en haar boek Het uur van de rebellen is daar een uitstekend voorbeeld van. Voorin dat nieuwe boek staat bij wijze van verantwoording de volgende zin afgedrukt: ‘Dit boek is gebaseerd op bestaande personages, situaties en plaatsen, zonder er ooit helemaal mee samen te vallen.’ Dat is een zinsnede die voorin een literaire roman ook niet zou misstaan, en die dan ook in vele romans te vinden is. Neem de volgende vermelding in The English Patient van Michael Ondaatje: ‘While some of the characters who appear in this book are based on historical

[p. 762]

Congo, 2005.

figures and while many of the areas described [...] exist, it is important to stress that this story is a fiction [...].’ De grens tussen de methodische verantwoording van Lieve Joris en die van Michael Ondaatje lijkt een principiële - die tussen non-fictie en fictie - maar in feite is hij zo smal als wat; zo smal dat je moet oppassen er niet te gemakkelijk overheen te stappen. Want er is een ander belangrijk verschil in het spel.

Het uur van de rebellen beschrijft de lotgevallen van een jonge soldaat, genaamd Assani, afkomstig uit het oostelijk deel van het onmetelijke Congo, het Centraal-Afrikaanse grensgebied met Rwanda en Burundi. Daar wordt hij als halve wees geboren op 2 februari 1967. De hoofdstad van zijn land, Kinshasa, ligt een kleine 1.700 kilometer naar het westen. Zeventienhonderd kilometer. Naar Europese maatstaven is dat onvoorstelbaar. Dat is een afstand zo groot alsof je in het Vlaamse Neerpelt geboren wordt en de regering van je land zetelt in de Oekraïense hoofdstad Kiev.

Assani is Afrikaan, zijn nationaliteit is Congolees, maar etnisch gesproken is hij een Tutsi. En zijn volk, om het nog ingewikkelder te maken, is dat van de Mulenge. In die serie identiteiten zit al een half levensverhaal verscholen. De andere helft krijgt hij door de geschiedenis opgedrongen. En die geschiedenis is er een van dictatuur, corruptie, burgeroorlog, onderdrukking, tribale vetes, omwentelingen, genocide, drie Afrikaanse oorlogen, armoede, honger en tomeloze bewapening.

Het grote verschil tussen het werk van Lieve Joris en dat van fictieschrijvers die zich in hun werk op historisch feitenmateriaal baseren, is dat de geschiedenis in een boek als Het uur van de rebellen nog helemaal geen geschiedenis is. Het is actualiteit, brandende actualiteit zelfs. Iemand als de hoofdpersoon van dit boek is zijn leven van dag tot dag niet zeker. Zijn bestaan is er een van uitersten, van rebel op de vlucht tot hoge officier van het Congolese leger. Ook na de veelgeroemde democratische verkiezingen in zijn land, de eerste sinds meer dan veertig jaar, zijn de werkelijke figuren die met Assani voor ons een gezicht krijgen, ten prooi aan de grootste politieke en menselijke onzekerheid. De manier waarop Lieve Joris met levensecht effect deze hoofdpersoon in haar boek opvoert, op basis van jarenlange ontmoetingen en gesprekken, compleet met een wereld aan herinneringen, gedachten en angsten, is toch wel iets anders dan de gewoonte van fictieschrijvers een kijkje te nemen op plekken die ze in hun roman willen opvoeren. Wat Lieve Joris doet is niet louter field research, het is literaire vivisectie op de actuele geschiedenis.

Het resultaat van die vivisectie, en dat maakt haar verhouding tot schrijvers van literaire fictie zo interessant, is met uiterst literaire middelen tot stand gebracht: personages, uiteenlopende vertelperspectieven, flashbacks en flashes forward, een verstrijken van de vertelde tijd die ontwikkelingen van de diverse karakters zichtbaar en voelbaar maakt. Om het met een variant op het motto van CNN te zeggen: Het uurvan de rebellen is ‘Literature as it happens.’

De eerder genoemde Peter Arnett, die als ogen en oren van de wereld vijfendertig jaar lang getuige is geweest van oorlogen en gevechten van Vietnam tot en met de eerste Golfoorlog, zei nog iets anders tijdens zijn in Amsterdam gevoerde gesprek met Raymond van den Boogaard. Arnett maakte een onderscheid tussen oorlogen die hem wel en oorlogen die hem niet interesseerden. En als sprekend voorbeeld van een onbelangrijke oorlog vermeldde hij die tussen wat hij noemde ‘the Hutsis and the Tutsis’. Uit zijn mond klonk het als een verwijzing naar een komische film: ‘The Hutsis and the Tutsis.’ Het gesprek vond plaats in De Rode Hoed op 27 april 1994. Op datzelfde

[p. 763]

moment was al drie weken - namelijk sinds 6 april - een van de grote genocides aan de gang die de twintigste-eeuwse wereldgeschiedenis heeft gekend. In nauwelijks drie maanden tijd werden circa achthonderdduizend Tutsi's door Hutu-militia omgebracht, met de hand, met knuppels en machetes, soms wel tienduizend op één enkele dag. En de sterreporter van CNN, winnaar van de Pulitzer Prize 1966 voor zijn journalistieke werk in Vietnam, vond het maar een onbelangrijke oorlog.

Tegen de achtergrond van deze, helaas niet unieke, westerse desinteresse ten opzichte van de langdurige humanitaire en politieke tragedie van Centraal-Afrika is Het uur van de rebellen van Lieve Joris een extra waardevol boek, omdat het die tragedie samenbalt in het lugubere, spannende, ontroerende levensverhaal van één mens in zijn gecompliceerde en bedreigende omgeving. Zo slaagt de auteur erin om het drama van een onbegrijpelijke historische werkelijkheid, die nog bezig is zich te voltrekken, 256 bladzijden lang invoelbaar te maken. Als een non-fictieschrijver daartoe in staat is, met alle empathie en verhalende kracht, dan dringt zich als verklaring voor de grote indruk die dit boek op de lezer maakt een heel nieuwe interpretatie op van dat zo-even geciteerde schrijveradvies van Tolstoj om over je eigen dorp te schrijven. Dan realiseer je je dat Lieve Joris zich al die jaren wel degelijk feilloos aan dat advies heeft gehouden en dat daarin juist de universele en de persoonlijke kracht van haar boeken schuilt. Het enige is dat je moet inzien dat Lieve Joris de halve wereld tot haar dorp rekent.

Maarten Asscher

lieve joris, Het uur van de rebellen, Augustus, Amsterdam, 2006, 256 p.
Voor een bespreking van de overige Congo-romans van Lieve Joris, zie: luc devoldere, ‘Les Belges sont nos ondes. Kongo in het werk van Lieve Joris’, in: Ons Erfdeel, jg. 45 (2002), nr. 2, pp. 165-175.