Ons Erfdeel. Jaargang 49

BNA-kubus voor Frits van Dongen

Op 17 november 2006 is de BNA-kubus, de jaarlijkse prijs van de Bond van Nederlandse Architecten, uitgereikt aan Frits van Dongen, sinds 1988 werkzaam als partner bij het Amsterdamse architectenbureau de Cie. Voorgangers van Van Dongen in de afgelopen jaren waren onder andere Koen van Velzen, Wiel Arets, John Habraken en Hans Kolhoff. De prijs werd aan Van Dongen toegekend met name voor zijn gebouwen die een culturele bestemming kennen en waarmee hij in de laatste jaren steeds meer de aandacht op zich heeft gevestigd.

[p. 758]

Na enkele jaren in verschillende samenwerkingsverbanden te hebben gewerkt, onder andere samen met Kas Oosterhuis die nu bekendstaat om zijn computergestuurde ontwerppraktijk, begon Van Dongen in 1985 zijn eigen bureau. Drie jaar later richtte hijsamen met Pi de Bruijn en Carel Weeber de Architecten Cie op, een vervolg van het bureau dat in de jaren vijftig was opgestart door Van Gool, Stolle en Ooyevaar. Door zich bij een groter kantoor aan te sluiten, werd het mogelijk om grotere en ook meer diverse projecten aan te nemen. Na een reeks van uiteenlopende projecten gerealiseerd te hebben, vestigde hij definitief zijn reputatie met de Landtong(1991-1998) op de Kop van Zuid in Rotterdam. Het project luidde de ingrijpende transformatie in van het voormalige havengebied op een steenworp afstand van het Rotterdamse centrum. Zeshonderdvijfentwintig woningen werden op vier hectare ondergebracht in een combinatie van strokenbouw, terrasblokken en eengezinswoningen waarvan de opbouw refereert aan het traditionele gesloten stadsblok. De binnenhoven bieden plaats aan tennisbanen en een semipubliek plein. Met dit complexe project op een gevoelige locatie bewees hij dat hij in staat is architectuur en stedenbouw op een integrale wijze met elkaar te verbinden. Architectuur is voor Van Dongen geen geïsoleerd gegeven. In al zijn ontwerpen gaan de gebouwen bewust een relatie aan met de omgeving.

Het grootste gedeelte van zijn opdrachtenportefeuille bestaat uit woningbouw. In Amsterdam alleen al zijn er in de afgelopen jaren zes blokken van hem opgeleverd, maar liefst vijf hiervan liggen op een steenworp afstand van elkaar in het oostelijke gedeelte van de stad waar net als in Rotterdam een voormalig havengebied omgevormd wordt tot een woonbestemming.⁽¹⁾ Het zijn stoere op zichzelf staande blokken waar donkerbruine baksteen de boventoon voert, maar waar er altijd sprake is van een toegevoegd bijzonder detail dat wordt ingegeven door de eisen van een betreffende opdracht. Zo gaat de bakstenen gevel die aan het spoor grenst in het gebied de Funen, schuil achter een glaswand in de felle

Frits van Dongen, Landtong op de Kop van Zuid in Rotterdam - Foto Daria Scagliola & Stijn Brakkee.

kleuren roze, blauw, groen en geel. Op deze manier worden de achterliggende appartementen afgeschermd van het geluid van passerende treinen. De lange wand van het woonblok Batavia aan de overkant van het spoor wordt verlevendigd door een gedicht dat is uitgespaard in de bakstenen. Het is het woongebouw de ‘Whale’ (2000), dat een iets ander uiterlijk heeft meegekregen. Dit woongebouw op het schiereiland Sporenburg is een van de drie gebouwen die zouden moeten bijdragen aan het verhogen van de dichtheid in het voornamelijk laagbebouwde gebied, en tevens dienst doen als landmark. Dankzij de combinatie van de bijzondere vorm van het blok - een opgetild gebouw, met een afgeschuinde onder- en bovenkant - met de spiegelende zinken gevel, fungeert het bijna als een sculptuur.

In hetzelfde jaar werd een ander spiegelend gebouw opgeleverd van Van Dongen, de Pathé bioscoop (2000) in Amsterdam Zuidoost. Dit gebouw werd echter bekleed met zilverkleurige roestvrij stalen platen. Bij het betreden van de nagenoeg gesloten doos, komt direct het deuntje: ‘Dit is de show, show, showbizzquiz’ in mijn hoofd op, de begintune van ‘De Showbizzquiz" waarvoor heel Nederland in de jaren zeventig en tachtig aan de buis gekluisterd zat. Quizmaster Ron Brandsteder en Bella de Beer daalden samen in de eerste paar minuten van de show een enorme trap af die op verschillende manieren verlicht werd en gedurende het hele programma speelde alles zich af rondom deze trap. Eigenlijk werkt dat hier hetzelfde. Na het kopen van het kaartje wordt de bezoeker via een enorme trap die met telkens andere kleuren verlicht wordt, geleid

(1) Zie marieke van rooy, ‘Geslaagde stedenbouw. Het oostelijk havengebied van Amsterdam’, in: Ons Erfdeel, jg. 47 (2004), nr. 2, pp. 193-201.

[p. 759]

naar de bioscoopzalen die bescheiden zijn vormgegeven. Van Dongen heeft de bioscoopzalen gewoon functioneel ontworpen, en alle extra's gestopt in het ontwerp van de entree. In die eerste minuten van het betreden van het gebouw word je als bezoeker zelf onderdeel van het spektakel; kijken en bekeken worden. De trap is een eenvoudig gebaar, dat echter een enorm theatraal effect bewerkstelligt. Passend bij de beeldcultuur die hoort bij het overwegend jonge publiek van deze bioscoop.

Naast deze bioscoop ligt een andere doos, de Heinekenmusichall (2001), eveneens door Van Dongen ontworpen. Bijgenaamd de bierdoos, omdat de sponsor en tevens naamgever de bierbrouwerij Heineken is. Met zijn zaal voor drieduizendvijfhonderd tot vijfduizend bezoekers, vult het een hiaat op binnen het Amsterdamse clubcircuit. Ook dit gebouw is volkomen aangepast aan zijn functie. De doos is aan de buitenkant bekleed met aluminium golfplaten waarin aan de toegangszijde drie ronde ramen zijn aangebracht, en de voet is in glas uitgevoerd. Van binnen is de vormgeving rechttoe-rechtaan zoals het hoort voor een popzaal. Het opvallende detail is echter dat iedere ruimte van boven tot onder in een en dezelfde kleur is uitgevoerd. Zo is er sprake van een witte foyer, een zwarte concertzaal, een blauwe lounge en rode vip-boxen.

Na een korte rondgang langs de gebouwen van Van Dongen valt de helderheid van de ontwerpen op. De ene keer iets spectaculairder dan de andere, maar altijd in dienst van het programma. Dat is vermoedelijk ook de reden waarom Van Dongen voor veel projecten wordt gevraagd. Als opdrachtgever weet je dat je een interessant gebouw krijgt, dat tegelijkertijd aansluit bij de programmatische eisen en de context. Geen onzinnige experimenten, maar vaak wel een gebouw dat zich net even onderscheidt van zijn omgeving. Eigenlijk is

Frits van Dongen, inkom Pathé Arena, Amsterdam Zuidoost - Foto Daria Scagliola & Stijn Brakkee.

Frits van Dongen dan ook een heel erg functionele architect, in de traditie van de Nederlandse ‘modernen". In het juryrapport van de BNA-prijs wordt het als volgt verwoordt: ‘Hij is er in geslaagd in alle gevallen tot unieke oplossingen te komen, elk met een eigen sfeer en uitstraling die recht doet aan het eigen karakter van de opgave en de locatie. Hij weet stilistische sjablonen te vermijden. Dat getuigt van het vermogen om diep in de ontwerpopgave af te dalen, de essentie te vatten en van daaruit het gebouw vorm te geven.’

Marieke van Rooy

de Architekten Cie., bezoekadres: Keizersgracht 126, NL-1015 CW Amsterdam; postadres: postbus 576, NL-1000 AN Amsterdam, tel. [phone], fax [phone], www.cie.nl, [e-mail].