Ons Erfdeel. Jaargang 49

Theaterstad Gent dubbel gedocumenteerd

Waaraan denkt de gemiddelde Nederlander als hij aan Gent denkt? Aan de stad die je tegenkomt als je van Antwerpen naar Brugge rijdt, de stad die niet het uitbundige van Antwerpen heeft, maar evenmin het museale van Brugge, de stad waar de meeste Nederlanders - al dan niet op weg naar hun Franse vakantiebestemming - letterlijk en figuurlijk aan voorbijgaan, en misschien mede daarom wel de meest Belgische stad van België. De wielerfan denkt misschien nog aan Gent-Wevelgem, wie enige weet heeft van van geschiedenis en beeldende kunst aan het ‘Lam Gods’ in de Sint-Baafskathedraal - en de theaterliefhebber die zijn zaakjes bijhoudt aan Johan Simons.

Hoe eenzijdig die noordelijke blik is en hoeveel Gent vooral in cultureel opzicht, en dan meer in het bijzonder op het gebied van theater te bieden heeft en heeft gehad, toont het in 2006 verschenen boek De speler en de strop. Tweehonderd jaar theater in Gent. In ruim 250 pagina's en dertien hoofdstukken beschrijft het boek, inderdaad over een periode van twee eeuwen, de stad, de gemeenschap, het culturele leven en vooral de podiumkunsten.

In de inleidende aantekeningen constateert eindredacteur Patrick Allegaert, dat het opvallend is ‘hoe ook binnen de actuele podiumkunsten de relatie met de eigen stad wordt ervaren als een essentieel gegeven’ en hij benadrukt dat uit deze vaststelling bij de redactie ‘het verlangen groeide om de relatie tussen theater en stad nader te bekijken’ (p. 8). Het boek is verreweg het interessantst waar een auteur - het zijn er tien, stuk voor stuk mensen met een academische achtergrond - inderdaad op zoek gaat naar een verband, een samenhang tussen de stedelijke omgeving en de cultuur die zich daarin ontwikkelt. Wanneer het verhaal van de stad, als broedplaats of juist als vijand van de kunst, niet of nauwelijks verteld wordt, verliest het boek aan beschouwelijkheid en diepgang. En dan loert meteen het gevaar van een eenzijdige lofzang op een van de

[p. 748]

Affiche voor ‘Klepkens in oorlogstijd!!’ van August Hendrikx en het ‘Nederlandsch Tooneel van Gent’, 1918-1919.

disciplines binnen de podiumkunsten of van nogal ontzielde opsommingen van feiten en cijfers.

Iets dergelijks geldt voor de bijdrage van Els van Steenberghe met de titel ‘Kinderlijk Gent. Portret van een jeugdtheaterlandschap’. Minder dan die titel doet vermoeden onderzoekt de auteur de oorzaken die aan het opvallend succesrijke kinder- en jongerentheater van de stad ten grondslag liggen. ‘Tal van mijlpalen in de Nederlandstalige jeugdtheatergeschiedenis ontstonden op Gentse bodem’ (p. 53) poneert ze stellig, maar ter verklaring komt ze niet veel verder dan ‘de broeierige mentaliteit’ die de stad Gent eigen heet te zijn of de herhaalde metafoor van ‘een nest waar je je vleugels veilig kunt uitslaan’ (p. 54). Daarbij wekt de hoge toon van het artikel soms irritatie, waar de auteur bijvoorbeeld bericht over ‘honderden bewonderende snoetjes’ (p. 49), over ‘het kleine grut op zolder’ (p. 50) of over ‘mensen die de kleuter in zichzelf (nog) niet verloren zijn’ (p. 57).

Een van de boeiendste en meest lezenswaardige bijdragen is naar mijn mening die van Jaak van Schoor over de operettecultuur in Gent tussen 1860 en 1970. De auteur analyseert het succes van het genre, dat zijn opmars begon in Parijs en dat in Gent populair werd gemaakt door Hippoliet van Peene (1811-1864), een leidende figuur in de periode waarin Gent nog niet beschikte over een beroepsgezelschap, die ook elders in het boek naar voren komt als iemand met een geweldige antenne voor de smaak van het grote publiek. Het artikel van Van Schoor laat zien dat de slechte verstandhouding tussen commercie en ideaal er een is van alle tijden. De mateloze populariteit van de operettes blijkt telkens weer te botsen met de ambities van degenen die de serieuze tegenpool van ‘het gesproken toneel’ nastreefden, ongeveer zoals in onze tijd de musicalsuccessen uit de stal van theateren tv-miljardair Joop van den Ende zich verhouden tot de grote gesubsidieerde toneelgezelschappen.

Voor de lezer is het aardig wanneer de historische context dergelijke vergelijkingen met het heden oproept, zonder dat ze expliciet genoemd worden. Zo doet de ‘handel’ in begaafde toneelspelers in de negentiende eeuw (pp. 26-28) sterk denken aan de overspannen transfermarkt in de wereld van het voetbal: een topacteur als Karel Ondereet, lid van de belangrijke maatschappij Broedermin en Taalyver, wist op buitengewoon gewiekste wijze munt te slaan uit zijn sterrenstatus. En, om nog een voorbeeld te noemen, het gegeven dat de eerste ‘spellekens’ - poppentheatergezelschappen - in Gent niet zelden politici op de korrel namen (p. 50) heeft uiteraard een echo in de media-animaties van het type Spitting Image en de recente opvolgers daarvan, zoals het op de Nederlandse televisie populaire Café de Wereld.

‘Onvrede’, niet alleen met de politieke machtsverhoudingen, maar ook met de ontwikkelingen in het theaterbestel zelf, blijkt overigens te allen tijde een belangrijke voedingsbodem te zijn voor artistieke impulsen. Het artikel van Christel Stalpaert, over de Gentse geschiedenis van Vooruit, Nieuwpoorttheater en Victoria, begint als het ware vanuit dat element ‘onvrede’ - dat natuur-

[p. 749]

lijk niet onophoudelijk als ar tistieke motor kan blijven fungeren. Na het begin van elke succesvolle nieuwe onderneming loert het gevaar van een zekere routine die bepaald niet bevorderlijk is voor vernieuwing. Als artistiek leider van Victoria spreekt Dirk Pauwels in dit kader van ‘een probleem met het vanzelfsprekende scoorgevoel’ - hetgeen Stalpaert aan het eind van haar lange, zich soms wat moeizaam voortslepende, bijdrage doet concluderen dat ‘[een] blijvende uitdaging voor Victoria ligt in het doorbreken van conservatieve reflexen door permanente zelfbevraging’ (p. 190). Dat klinkt nogal ingewikkeld, maar naar nuchtere eenvoud vertaald zou het een goede aanbeveling zijn, niet alleen voor Victoria, maar ook voor veel andere gezelschappen, zowel in Gent als (ver) daarbuiten.

Voor de Nederlander is het interessant te merken dat Johan Simons, vanaf 2005 de nieuwe artistiek leider van NT Gent, in de Oost-Vlaamse hoofdstad zo zijn voorgangers had. Frank Peeters levert een belangrijke bijdrage met ‘Theater tussen de torens. Vijftig jaar stadstheater in Gent’, waarin Simons min of meer wordt verwelkomd als de messias die de artistieke problemen van het stadstheater geacht wordt op te lossen. Eerder in De speler en de strop heeft de lezer kennisgemaakt met de Nederlander Arie van den Heuvel. Deze veelzijdige theatermaker kwam in 1896 naar Gent en ‘bracht er een wezenlijke verandering teweeg’ (p. 224), zoals we kunnen lezen in de bijdrage van Roger Arteel over de toneelopleidingen. Feit is dat Van den Heuvel het belang inzag van een degelijke beroepsopleiding voor toneelkunstenaars en grote invloed uitoefende op zijn leerling Jan Oscar de Gruyter - die op zijn beurt aan de wieg stond van de oprichting van de Gentse Toneelschool. In meer recente jaren drukten vooral de Nederlanders Franz Marijnen en - voor het jeugdtheater - Eva Bal hun stempel op de theatercultuur in Gent. Op zichzelf zou die beïnvloeding vanuit het Noorden een uitgebreide studie waard zijn, naast onderzoek naar de betekenis die, in de

Victoria & Toneelgroep Ceremonia, ‘Regent en regentes’, regie: Eric de Volder, 1999-2000 - Foto Peter Dewindt.

andere richting, de in het boek herhaald genoemde ‘Vlaamse golf’ in de jaren tachtig op het Nederlandse theaterbestel gehad heeft.

Twee artikelen uit De speler en de strop (van Christel Stalpaert over Nieuwpoorttheater en Els van Steenberghe over jeugdtheater) vinden we in een wat andere vorm terug in een in 2005 verschenen themanummer van Documenta, het driemaandelijkse tijdschrift van het Documentatiecentrum voor Dramatische Kunst van de Universiteit Gent. Hoofdredacteur Jozef de Vos verontschuldigt zich in zijn inleiding voor de onvermijdelijke lacunes - mogelijk aan te vullen in toekomstige bijdragen -, maar hoopt desondanks ‘met dit nummer een beeld te geven van het intense theaterleven en zijn dynamiek in de Arteveldestad’ (p. 349).

Met het omvangrijke boek kunnen de ruim 70 pagina's van het tijdschrift natuurlijk niet concurreren, maar het wat zwaardere accent op de actualiteit en de wat persoonlijker benadering treffen aangenaam. Zo schetst Johan Thielemans in de openingsbijdrage de gewijzigde situatie van de stadstheaters in België (ook die van Antwerpen en Brussel), laat hij zijn licht schijnen op Johan Simons en spreekt hij zich uit over de verwachtingen die hij koestert van het vernieuwde NT Gent. Ook het opvallend beeldend geschreven artikel van Wouter Hillaert eindigt met verwachtingen, maar dan waar het gaat om de toekomst van Victoria, waarvan hij hoopt dat het, vrij vertaald, een passend evenwicht zal weten te vin-

[p. 750]

den tussen artistieke pretenties en toegankelijkheid voor een breed publiek - andermaal een nuttige aanbeveling met een verstrekkende geldigheid.

Karel Vanhaesebrouck maakt zich in een bijdrage over DAStheater zorgen over de toekomst van dit unieke gezelschap, nadat cultuurminister Anciaux de subsidiekraan in de drupstand heeft gezet. Die zorgen waren terecht, naar we inmiddels weten, want DAStheater bestaat niet meer en samen met Marijke Pinoy hebben de drijvende krachten Arne Sierens en Johan Heldenberg in het voorjaar van 2006 hun nieuwe artistieke podium gepresenteerd onder de naam Cie Cecilia. Fred Six tot slot schetst in het Documenta-nummer een interessant beeld van de ruimschoots gelauwerde theaterkunstenaar Eric de Volder, wederom in een wat persoonlijker toonzetting dan de vergelijkbare bijdrage van Freddy Decreus in De speler en de strop.

Het boek, om daarnaar terug te keren, is voorbeeldig uitgegeven. Twee katernen met theateraffiches en tientallen foto's, van een uitzonderlijke kwaliteit, wekken zowel enthousiasme als spijt om al die fraaie voorstellingen die je niet gezien hebt en ook nooit meer te zien zult krijgen. Dodenklas van Cricot 2 (1977-'78) bijvoorbeeld, of Lysistrata van Nederlands Toneel Gent (1982-'83), hoewel deze voorstelling door Frank Peeters wordt aangeduid als ‘al te gemakkelijke Griekse confectie’ (p. 143).

Enigszins afwijkend zijn de pagina's waar Jetty Roels (^o1947), Alain Platel (^o1956) en Barbara Raes (^o1977) op verschillende locaties in de stad worden geïnterviewd ‘op zoek naar sporen van dans in Gent’ (p. 193). In die bijdrage zegt Alain Platel: ‘Ik blijf aan Gent verknocht, het is voor mij de enige Vlaamse stad waar ik het “Belgische” terugvind dat mij zo dierbaar is. Wat dat Belgische precies is, kan ik niet goed verklaren’ (p. 200). En daarmee bevestigt hij dan toch nog de indruk van de naïeve noorderling waarmee deze bijdrage begon: Gent als de meest Belgische stad van België. Met de publicatie van het boek en het tijdschrift geeft die stad, althans waar het gaat om theater en cultuur, veel van zijn geheimen prijs.

Jos Nijhof

patrick allegaert, evelyne coussens & eva peeters (eind-red.), De speler en de strop. Tweehonderd jaar theater in Gent, Snoeck, Gent, 2006, 254 p.
Documenta, jg. 23 (2005) nr. 4, ‘Theaterstad Gent’.