Ons Erfdeel. Jaargang 49

‘En wij thans, wij willen geschiedenis zijn.’ August Vermeylen gebloemleesd

Op latere leeftijd zou August Vermeylen geregeld een avondlijke conversatie met James Ensor en Emile Verhaeren ophalen. ‘Het gesprek’, zo herinnerde Vermeylen zich, ‘had die vertrouwelijke toon gekregen waardoor men zich ineens nader bij elkaar voelt. En Verhaeren zei, met die klare blik die hem eigen was: “Hein, comme c'est bon de penser que tous les trois, nous sommes fous.”’

De ‘waanzin’ die de drie aanwezigen deelden, gold als een cruciaal kenmerk van ‘de artiest’. Het was een gekoesterde waanzin, waarvan met name Vermeylen een hoge dunk had. Het was die waanzin immers die de kunstenaar tot een ziener maakte - iemand die de toekomst voorvoelde en daarom noodgedwongen onbegrepen bleef door zijn tijdgenoten. Vermeylen rekende zichzelf een tijdlang tot dit type van bewonderenswaardige ‘gekken’, zoals ook uit de anekdote blijkt. ‘Ik ben het helaas niet gebleven’, voegde hij daar op een lezing in 1929 enigszins mistroostig aan toe.

Vermeylen was inderdaad maar een korte tijd écht een scheppend kunstenaar, zoals Verhaeren en Ensor dat hun hele leven waren. Als boegbeeld van het grensverleggende tijdschrift Van Nu en Straks (1893-1901) schreef hij enkele korte maar opmerkelijke literaire bijdragen en in 1906 publiceerde hij met De wandelende jood ook een roman. Daarna onderscheidde Vermeylen zich in het literaire veld echter vooral nog in de essayistiek - een genre dat volgens verschillende commentatoren het best bij zijn persoonlijkheid aansloot. Dat essays (van literatuurhistorische, kunstkritische en politieke aard) het overgrote deel van zijn oeuvre uitmaken, was al voor iedereen duidelijk die zijn Verzameld werk (1951-1955) erop nasloeg. Het blijkt opnieuw in de bloemlezing die in 2006 bij Houtekiet werd uitge-

[p. 627]

geven en die zijn voornaamste geschriften bundelt.

De wandelende jood is het enige letterkundige werk dat in Vermeylens recente greatest hits werd opgenomen. Dit korte, strak gecomponeerde verhaal is een bewerking van de aloude en in de negentiende eeuw erg populaire Ashaverus-legende. Vermeylen greep dit motief echter in de eerste plaats aan om een retrospectieve geschiedenis van zijn eigen gemoedsleven te schetsen. De naar waarheid en waarachtigheid zoekende Ashaverus is niemand minder dan Vermeylen zelf. De wandelende jood is op die manier een van de eerste psychologische romans in Vlaanderen.

De toon van het boek is - net als het gemoed van Ashaverus/Vermeylen - erg variabel. Sommige passages zijn uitgesproken lyrisch; in andere delen zoekt Vermeylen zijn toevlucht tot een volks en schertsend taalgebruik (het personage Pontius Pilatus over het lot van Jezus de Nazarener: ‘'k heb er genoeg van, [...] ik zit hier al de hele morgen te parlesanten, kruist hem als ge hem toch kruisen wilt, maar seffens dan, dat het uit is! En de eerste die daarna nog roert, vliegt er aan ...’). Als geheel biedt De wandelende jood een mooie staalkaart van de gevoeligheden en de twijfels bij de jonge, sterk op introspectie gerichte intellectueel van omstreeks 1900. Om dezelfde reden kan het boek de hedendaagse lezer echter ook als ‘hypersensitief’ voorkomen.

De Werdegang van Ashaverus, die achtereenvolgens zijn toevlucht zoekt in zinnelijkheid, anarchisme, mystiek en sociale betrokkenheid, wordt ook weerspiegeld in Vermeylens essays. In zijn vroege opstellen toont hij zich een individualist, bezingt hij de ‘Ritmus van de natuur’, en ontpopt hij zich tot een antiparlementair anarchist (‘Men bederft spoedig in de lucht der Kamers’, zo luidt een weinig geciteerde passage in ‘Kritiek der Vlaamse Beweging’). In zijn latere gelegenheidsredes - die hij schreef als hoogleraar geschiedenis, als rector van de Gentse universiteit en als socialistisch voorman - ligt de nadruk vervolgens op een internationaal georiënteerde, maar lokaal verankerde solidariteit. De toon wordt in dit latere werk steeds nuchterder. Vermeylen streefde naar eigen zeggen alsmaar meer naar ‘het zakelijke zo zakelijk als maar kan’.

De inleiding bij de nieuwe bloemlezing is van de hand van emeritus Raymond Vervliet,

August Vermeylen (1872-1945).

sinds jaar en dag dé Vlaamse Vermeylen-specialist. In zijn inleidende woorden verantwoordt hij deze heruitgave van Vermeylens opstellen vooral vanuit de hedendaagse betekenis ervan. Hoewel het veelal om gelegenheidsteksten gaat, zijn Vermeylens geschriften volgens Vervliet immers niet ‘tijdsgebonden en achterhaald’, maar juist bijzonder actueel. Hij geeft bijvoorbeeld aan dat we juist tegenwoordig heel wat kunnen leren van Vermeylens pleidooi tegen een al te rigide ex-cathedra-onderwijs. Ook op de kunstkritische oordelen van Vermeylen kunnen we ons volgens Vervliet nog steeds beroepen, precies omdat de Brusselse criticus veel eerder dan alle anderen de grensverleggende betekenis van bepaalde kunstenaars wist in te zien. Tot slot leert Vermeylen ons ‘welke voordelen besloten liggen in het harmonisch samenleven van twee grote culturen in wederzijds respect’. Om die reden wil Vervliet diens artikel ‘Germaanse en Romaanse cultuur in België’ zelfs tot verplichte lectuur maken in alle Belgische middelbare scholen.

Deze benadering van het oeuvre van Vermeylen, waarbij het verleden gebruikt wordt om zijn nut voor het heden, kent nogal wat weerklank. In dit verband moet ook de beslissing gezien worden Vermeylens teksten voor deze bloemlezing in de hedendaagse spelling om te zetten. Naar aanleiding van het verschijnen van dit boek schreef Roland Laridon

[p. 628]

(erevoorzitter van het Vermeylenfonds) Vermeylen zelfs profetische gaven toe. Had hij niet reeds de Europese eenmaking vooropgesteld? Had hij niet zeer vroeg ook de strijd aangebonden met de duistere aspecten van het nationalisme? Had hij niet de noodzaak van harmonie en evenwicht beter dan wie ook aangevoeld? Laridon gaat nog verder en wil in Vermeylen zelfs een voorvechter van het ecologische gedachtegoed avant la lettre zien. Vermeylen kon, zo lijkt het, in de toekomst kijken en daarom menen politici van verschillende signatuur dat zijn bon mots nog het citeren waard zijn. Men portretteert hem kortom graag als held, als profeet, als voorbeeld.

Het blijft echter de vraag of we Vermeylens oeuvre vooral als een bron van aforismen en educatieve teksten voor het middelbaar onderwijs moeten zien. Meer dan als profeet is Vermeylen immers interessant als historisch personage. Wanneer men zijn teksten in hun historische context plaatst (zoals Vervliet overigens in vroegere publicaties bij herhaling heeft gedaan) winnen ze enkel aan betekenis. Een historische figuur als voorbeeld opvoeren, betekent dat je hem reduceert tot een bepaalde hedendaagse boodschap die hij zou incarneren. In een dergelijk beeld verlies je onvermijdelijk de worsteling van dat historische personage met bepaalde opvattingen, de onvermijdelijke paradoxen die daarbij opduiken en de emotionele betrokkenheid bij concrete historische gebeurtenissen. In het bijzonder bij een complexe, veelzijdige figuur als Vermeylen zou dit erg jammer zijn. De huidige bloemlezing leest dan ook beter als een bron van historische sensatie dan als een actuele politieke en morele handleiding.

Vermeylen zelf geloofde weliswaar dat grote kunstenaars ‘zieners’ konden zijn, maar aan historische voorbeeldfiguren had hij een hekel. Over de herdenkingscultuur in de Vlaamse Beweging schreef hij in zijn gerenommeerde Van Nu en Straks-bijdrage ‘Vlaamse en Europese Beweging’: ‘Ik weet dat men mij de mond zal stoppen met Kerels-Klauwaerts-Leeuw-van-Vlaanderen-Artevelde, en zie reeds een horizont van goedendagen oprijzen, - de flamingant moet altijd een goedendag in de hoek van zijn kleerkast bewaren voor de grote landdagredevoeringen; - maar de strijden van onze voorouders verschillen zeer van de tegenwoordige, en de maatschappij is een heel ander iets geworden.’ In de (al even beroemde) ‘Kritiek der Vlaamse Beweging’ heette het: ‘Want wat hebben wij toch altijd met dat verleden te maken? De toestanden veranderen van eeuw tot eeuw, en wij thans, wij willen geschiedenis zijn.’

Raf de Bont

august vermeylen, De wandelende jood & opstellen over literatuur, kunst & politiek, Houtekiet, Antwerpen/ Amsterdam, 2006, 282 p. Bezorgd en ingeleid door raymond vervliet.