Ons Erfdeel. Jaargang 49

‘Thuis’ komt nooit meer terug. Cultuur en migratie in Nederland

Door de komst van migranten, sinds de jaren zestig uit mediterrane islamlanden, sinds de jaren zeventig uit Zuid-Amerika, Afrika en Azië, is de Nederlandse cultuur de laatste jaren veranderd. Ze is ‘in beweging’, zeggen de samenstellers van de vijfdelige boekenreeks Cultuur en migratie in Nederland, een initiatief van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Die reeks, verschenen tussen maart 2004 en oktober 2005, behandelt deze verandering vanuit diverse invalshoeken. Al eerder is door Jan Lucassen en Rinus Penninx in Nieuwkomers, nakomelingen, Nederlanders (1994) de migratiegeschiedenis van Nederland sinds de zestiende eeuw in kaart gebracht. De auteurs van de nieuwe boekenreeks richten zich op een ander en relatief onbetreden terrein. Ze onderzoeken de culturele gevolgen van het migratieproces. De boeken willen ertoe bijdragen dat het begrip ‘Nederlandse cultuur’ wordt ontdaan van zijn bijbetekenissen ‘puur autochtoon’, ‘wit’ en ‘van Nederlandse bodem’.

De serie is vooral een soort rapportage: migranten hebben altijd de Nederlandse cultuur beïnvloed, ook de Nederlandse identiteit, zelfs in de oer-Hollandse eeuw van Rembrandt. Op het omslag van het tweede deel Kunsten in beweging 1980-2000 staat een afbeelding van een schilderij, een pastiche op Rembrandts ‘De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp’, met een aantal zeventiende-eeuwse figuren die zich rond een opengesneden cactus hebben opgesteld. Uit hun fraaie kragen steken geen mensenhoofden maar tulpen. De tulp, hét embleem van Nederlanderschap, is in de zestiende eeuw vanuit Turkije naar Nederland geïmporteerd. Het schilderij is voor de samenstellers van de vijfboeken een grappig en polemisch statement over de Nederlandse multiculturele samenleving.

Maar je kunt, sterker nog, je moét de vraag opperen - en dat is ook de centrale vraag van veel bijdragen aan de reeks - of de Nederlandse alledaagse cultuur de laatste vijf decennia door de inbreng van migranten zo verschrikkelijk is veranderd. Er is eigenlijk nog weinig onderzoek gedaan naar invloeden van buitenaf. Alle ogen zijn vooral gericht op vreemde of exotische gebruiken die volgens sommige Nederlandse politici hoognodig aan de Nederlandse mores moeten worden aangepast. De cultuur van migranten is blijkbaar problematisch: cultuurvermenging, heeft de laatste halve eeuw duidelijk laten zien, is bepaald geen vanzelfsprekend proces.

De auteurs hebben zich niet zozeer op de migratiegeschiedenis als historisch feit geconcentreerd, noch op een moeilijk traceerbare mentaliteitgeschiedenis. Ze hebben zich gericht op concrete, zichtbare veranderingen in

[p. 625]

de culturele, materiële en sociale omgeving. Voor De kunst van het overleven. Levensverhalen uit de twintigste eeuw, het derde deel, heeft Wim Willems indringende portretten van twaalf nieuwkomers gemaakt. In die verhalen worden dilemma's en verworvenheden van het migrantenbestaan blootgelegd. Hij beschrijft hoe iemand van vreemde snit zich dient te verantwoorden over zijn of haar goed Nederlanderschap. Migranten, en zeker nieuwkomers en nazaten, moeten voortaan kleur bekennen en inburgeren.

Alle culturen zijn heterogeen en hybride. De toenemende etnische pluriformiteit van de samenleving, door de komst van migranten - ‘de anderen’ - dwingt tot een bredere opvatting van wat cultuur is. Maar klinkt zo'n vraag naar diversiteit niet te zoetsappig en soft in de oren? In bijna alle debatten over de woonsituatie van migranten, het onderwerp van het vierde deel Nabije vreemden. Een eeuw wonen en samenleven, wordt gerefereerd aan het uit de Verenigde Staten overgewaaide begrip ‘gettovorming’. De oversteek naar de Nieuwe Wereld sprak tot de verbeelding van tijdgenoten, maar zodra ze aan wal waren, werden veel nieuwkomers het mikpunt van spot en haat. Sommigen kregen het zwaar te verduren. In alle grote steden ontstonden al gauw etnische probleemwijken. De enige mogelijkheid om het tij te keren was, volgens vakbonden en populistische politici, een van boven opgelegde amerikanisering. Aan het einde van de twintigste eeuw bevat die opvatting duidelijke parallellen met het Nederlandse - volgens sommigen weinig zachtzinnige - publieke debat over immigranten en hun bereidheid in te burgeren.

Maar niets is veranderlijker dan dat wat als ‘eigen’ wordt beschouwd, klinkt het in het vijfde deel van de serie, over veranderingen van het alledaagse. ‘Voordat het eigen was, was het vreemd; en heel snel nadat het eigen was, wordt het alweer vreemd.’ Je leert uit verhalen van migranten, in De kunst van het overleven. Levensverhalen uit de twintigste eeuw, hoe

Krikor Momdjian, ‘Uitzicht op Woubrugge met berg Ararat’, 1999 © Stedelijk Museum de Lakenhal, Leiden.

de wederzijdse beelden van ‘zelf’ en ‘ander’ worden gevormd in het concrete leven. Een cultuur is geen reservaat van het autochtone; er is altijd beweging, mede door de ontmoeting met de ander. Soms wordt identiteit scherper geformuleerd en gedefinieerd, het leidt vaak tot discussie, tot afkerigheid maar ook tot compromissen en wederzijds respect. Hoe moeilijk ook, je ontkomt niet aan de multiculturaliteit. Beweging in cultuur betekent dat er van tijd tot tijd iets verandert in de perceptie van ‘hoe ervaren we de ander?’; is de vreemdeling in zijn ‘land van aankomst’ thuis, of ervaart hij zich als extreem anders? Ingeburgerd, geassimileerd, verdraagzaam of vijandig? Is iemand ontvankelijk voor het anders zijn en nieuwsgierig naar de nieuwkomers? Thuiskomen is een illusie.

Maar migratie is er - om te blijven. Cultuur, verkondigen sommige optimistische opiniestemmen, zal in de toekomst nog veel meer vrij baan geven aan de kosmopolitische trend van het mixen en samplen. Anderen vrezen dat het zogenaamde multiculturele project in Nederland totaal is mislukt en dat alleen met harde besluiten en met strenge normen en waarden de chaos bestreden kan worden.

Cultuur en migratie in Nederland laat met levensverhalen, reconstructies van polemieken en discussies, cijfers en getuigenissen zien hoe ook ons beeld van de migrant en de kijk van de migrant voortdurend veranderen: soms zijn ‘wij’ hypertolerant en lijkt onze belangstelling een allochtonenhype; soms staan alloch-

[p. 626]

tonen met getrokken messen tegenover autochtonen en omgekeerd. Vaak zijn we tot luisteren bereid, dikwijls echter kiezen we voor het eigenbelang, eisen we zelfs de terugkeer van de migrant naar zijn thuisland. Maar anderzijds sluiten migranten zich ook op in de eigen cultuur.

‘Als ik de meeste critici mag geloven ben ik een Marokkaanse schrijver. Maar ik geloof de meeste critici niet.’ In zijn essay Een beer in bontjas rekent Hafid Bouazza af met die onhebbelijkheid om zijn pennenvruchten voortdurend tegen zijn etnische achtergrond te beoordelen. Sommigen noemen hem welwillend een Marokkaans-Nederlandse schrijver. Ook dat klinkt ongemakkelijk. Zo'n aanduiding ‘loopt tegelijkertijd op muil en klomp,’ vindt hij, ‘en dat loopt verdomd moeilijk.’ ‘Ik hoefde maar een lijn op papier te zetten,’ verzucht de schilder Nour-Eddine Jarram die de persiflage op Rembrandt schilderde, ‘en mensen zagen daar al iets typisch Marokkaans in. En was het niet de lijn, dan was het wel mijn kleurgebruik.’ Alle globalisering ten spijt verteren we maar moeizaam een hybride cultuur, een thuisloze, ontwortelde en veelvormige cultuur. Het parool luidt nu: aanpassen, inburgeren of wegwezen; maar wanneer identiteiten identiek worden, gaat er veel verloren.

Wie eigenheden van de zogenoemde anderen niet respecteert - al kun je erover discussiëren en sterk van mening verschillen - zal er rekening mee moeten houden dat ook die anderen dat kunnen. Culturen ‘moderniseren’, vroeg of laat; wie meteen ‘achterlijk!’ roept, of ‘nee!’, of ‘geitenneukers!’, krijgt felle tegenwind. Ook al zijn de meningsverschillen of het onbegrip groot, we moeten leren jongleren met culturen, met alle verdriet en woede. Gastvrijheid, zei de Franse filosoof Jacques Derrida, is een plicht. Het is het wezen van de cultuur, of het nu immigranten zijn, ballingen of vluchtelingen, gedeporteerden, staatlozen of displaced persons, ‘het gastrecht is geen filantropie maar een recht’. Maar we mogen het ‘ergens wonen’ niet verwarren met een ‘bij ons thuis’. Dat thuis blijkt een illusie, staat ergens in het tweede deel van Cultuur en migratie in Nederland, ‘thuis’ komt nooit meer terug, ook niet voor degenen die nooit weggingen.

Paul Depondt

isabel hoving, hester dibbits & marlou schrover (red.), Veranderingen van het alledaagse, Sdu, Den Haag, 2005, 446 p. (deel 5)
jaap vogel, Nabije vreemden. Een eeuw wonen en samenwonen, Sdu, Den Haag, 2005, 249 p. (deel 4)
wim willems, De kunst van het overleven. Levensverhalen uit de twintigste eeuw, Sdu, Den Haag, 2005, 361 p. (deel 3)
rosemarie buikema & maaike meijer (red.), Kunsten in beweging 1980-2000, Sdu, Den Haag, 2004, 473 p. (deel 2)
rosemarie buikema & maaike meijer (red.), Kunsten in Beweging 1900-1980, Sdu, Den Haag, 2004, 467 p. (deel 1)