Ons Erfdeel. Jaargang 49

Een man zonder eigenschappen? Memoires van Wilfried Martens

De Belgische politiek gaat over het algemeen weinig galant om met haar oudgedienden. Het is slechts aan weinigen gegeven om op rijpere leeftijd als ‘wijze staatsman’ door het leven te mogen gaan. Ook Wilfried Martens, die als christendemocratisch premier het land leidde tussen 1979 en 1992, kon lange tijd niet echt aanspraak maken op deze titel. Kort na zijn aftreden als eerste minister maakte het KRO-actualiteitenmagazine ‘Brandpunt’ een bijzonder ontluisterend portret van de oud-premier. De man die dertien jaar lang aan het roer van België had gestaan, bleek op een anoniem Brussels appartementje te wonen, waar hij het moest stellen zonder enig personeel. Dieptepunt in de reportage was de manier waarop Martens tamelijk hulpeloos zijn weg zocht in het Brusselse metronet.

We zijn nu ruim tien jaar later en Wilfried Martens (^o1936) lijkt aan een morele comeback bezig. Er verscheen van hem een lijvig volume memoires en bijna tegelijk wijdden NT Gent en Theater Antigone een toneelvoorstelling aan het leven en werk van deze politicus - een unicum in de Vlaamse politiek. Toch blijft Martens ook na lectuur van deze dikke bundel herinneringen een nobele onbekende. Het is niet gemakkelijk om in een land als België, met zijn diepe tegenstellingen tussen de taalgemeenschappen en tussen de verschillende politieke stromingen, als eerste minister te functioneren. Dat kan alleen dankzij een ruime voorraad discretie en diplomatie. Die eigenschappen lijken bij Martens helemaal geïnternaliseerd te zijn. Kenmerkend hiervoor is het debat dat in 1985 in de Kamer van Volksvertegenwoordigers werd gevoerd rond het Heizeldrama. Bij gevechten in dit Brusselse voetbalstadion kwamen toen achtendertig voetbalsupporters om het leven, en vooral door de oppositiepartijen werd na afloop gepleit voor het aftreden van de minister van Binnenlandse Zaken, die politiek verantwoordelijk werd geacht voor het drama. Eerste minister Martens houdt een lange toespraak, doorspekt met juridische citaten over wat de juiste definitie van het begrip ‘ministeriële verantwoordelijkheid’ zou kunnen zijn. Na afloop komt er een repliek van de Franstalige socialist Alain van der Biest, die zich hardop afvraagt of de tussenkomst van Martens niet veel meer was dan een pleidooi ‘voor de tribune’, of dat we nu echt het geweten van de premier hadden gehoord?

Tijdens het lezen van de memoires zou men dezelfde vraag kunnen stellen. De memoires van Martens bieden een uitgebreid overzicht van alle belangrijke politieke feiten die zich de afgelopen drie decennia in België hebben voorgedaan, vanaf de plannen voor de staatshervorming in de jaren zeventig en de elkaar opvolgende besparingsrondes in de jaren tachtig, tot de steeds belangrijker rol van de Europese Unie in de jaren negentig. Martens benadrukt zijn eigen rol bij het vinden van een compromis en een politieke oplossing voor deze problemen, maar hij houdt zich zeer op de vlakte als het gaat over zijn eigen ideeën of emoties. De stem van het ‘eigen geweten’, zoals Van der Biest het noemde, wordt voortdurend overstemd door het officieel aandoend en plichtbewuste discours van een regeringsleider. In de jaren tachtig werd België opgeschrikt door de moorden van de Bende van Nijvel en door de bomaanslagen van de extreemlinkse

[p. 620]

splintergroep CCC. Martens werkt ook deze gebeurtenissen echter plichtsgetrouw af, zonder dat hij laat blijken dat dit geweld op hem een uitzonderlijke indruk zou hebben gemaakt.

Een van de grote raadsels in de politieke loopbaan van Martens is dat hij die aanvankelijk begon als een vertrouweling van de christelijke arbeidersbeweging. Vanuit die optiek was hij uiteraard zeer gewonnen voor een roomsrode samenwerking. In 1981 verandert hij echter het geweer van schouder: hij gaat een coalitie aan met de liberalen, de toenmalige Belgische frank wordt gedevalueerd en er komen langdurige besparingsrondes die heel wat protest losmaken. Martens zelf probeert dit in zijn herinneringen voor te stellen als een lineaire beslissing: er moest nu eenmaal bespaard worden, en in de jaren voor 1981 hadden vooral de Franstalige socialisten laten blijken dat ze niet echt geneigd waren mee te gaan in een drastisch saneringsscenario. Dus moest een en ander wel met de liberalen gerealiseerd worden en dan leidt dit tot een haast vanzelfsprekende stap om met die partij een regeringscoalitie te vormen.

Ook in het toneelstuk Martens dat Bart Meuleman en Koen de Sutter voor NT Gent en Theater Antigone maakten, staat die beslissing uit 1981 centraal. Meuleman en De Sutter schetsen in een sterke monoloog het persoonlijke traject van Wilfried Martens: van progressief en strijdbaar jong politicus naar uiteindelijk een vermoeid en uitgeblust regeringsleider. De kernvraag daarbij is of Martens ooit zijn idealen verloochend heeft: Martens is de grote ontwerper van het federale Belgische systeem, iets wat hem door de radicale vleugel van de Vlaamse Beweging niet altijd in dank werd afgenomen. Zijn vrienden in de christelijke arbeidersbeweging waren dan weer niet gelukkig met zijn harde besparingspolitiek. Meuleman projecteert een zekere idealistische rechtlijnigheid in dit bochtenwerk. In de dialoog stelt hij het voor alsof Martens tot het intellectueel inzicht was gekomen dat besparingen in elk geval noodzakelijk waren om het Belgische sociale model overeind te houden. En wat verdient

Koen de Sutter in ‘Martens’ van NT Gent en Theater Antigone - Foto Phile Deprez.

dan de voorkeur? Dit overlaten aan de rechtervleugel van de christendemocraten en aan de liberalen, met alle gevolgen van dien? Of toch maar proberen als woordvoerder van de vakbondsvleugel het hele proces zelf in handen te houden, om zo de sociale gevolgen nog enigszins te verzachten? Meuleman kiest in zijn in het algemeen zeer gunstig ontvangen stuk voor het tweede verklaringsmodel dat neerkomt op een vorm van zelfopoffering. Het gelach in de zaal bij deze al te expliciete verdediging van Martens verried echter dat deze verklaring niet bij iedereen even overtuigend overkwam.

Wilfried Martens mag dan, ook na lezing van de memoires, overkomen als een ‘man zonder eigenschappen’, dat belet niet dat zijn historische rol moeilijk overschat kan worden. Eind de jaren vijftig werd de jonge studentenleider Martens nog opgepakt tijdens een radicale Vlaamsgezinde actie. Veertig jaar later moeten we constateren dat, mede op initiatief van diezelfde Martens, de meeste eisen van de Vlaamse Beweging werden ingewilligd waardoor de Vlaamse Gemeenschap nu een zeer ruime mate van autonomie geniet binnen het federale Belgische staatsbestel. Martens kon die staatshervorming juist realiseren door zijn zeer gematigde houding, waardoor hij uiteindelijk voor iedereen aanvaardbaar bleef. Zo was de verstandhouding tussen Martens en koning Boudewijn opmerkelijk goed te noemen, ondanks het feit dat Boudewijn zelf zeer argwanend stond ten opzichte van de Vlaamse Beweging. De koning had echter door dat hij met Martens aan het roer geen grote separatis-

[p. 621]

tische avonturen hoefde te vrezen en vandaar dat zich tussen beiden uiteindelijk een heel goede relatie ontwikkelde. Bovendien hadden Boudewijn en Martens ook dezelfde opvoedingsidealen meegekregen, en trouw en plichtsbetrachting stonden bij beiden hoog in het vaandel.

Nadat hij in 1999 de verkiezingen had verloren, had toenmalig premier Jean-Luc Dehaene er geen problemen mee te bekennen dat hij tot een ‘voorbije’ politieke generatie behoorde en zich maar beter kon terugtrekken als burgemeester van de Brusselse voorstad Vilvoorde. Het is echter niet duidelijk of Martens, toch een jaar of tien ouder dan Dehaene, net zo zeer tot het verleden behoort. Wilfried Martens had altijd al hartklachten gehad en hij maakte als premier een zware hartoperatie mee. Het feit dat er foto's verschenen van de eerste minister in een ziekenhuisbed was toen nog een unicum en betekende een breuk met de traditie waarbij een strakke scheidingslijn werd gehandhaafd tussen openbare en privé-aangelegenheden. Ook zijn echtscheiding en tweede huwelijk kregen enige discrete mediaaandacht, wat voor een christendemocratisch politicus van zijn generatie al evenmin evident was.

Memoires van politici zijn zelden beklijvende literatuur - vaak zijn het niet meer dan al te nadrukkelijke pogingen om zich een plaatsje in de geschiedenisboeken te veroveren. Ook in dit boek worden alsnog enkele politieke conflicten uitgevochten, zoals dat met toenmalig CVP-voorzitter Leo Tindemans. Ook de verbittering van Martens komt aan bod omdat zijn partij hem in 1999 niet als eerste kandidaat op de lijst voor de verkiezingen voor het Europees Parlement wou plaatsen. Toch is het boek over het algemeen heel vlot geschreven, hoewel het relatief weinig nieuwe informatie bevat in vergelijking met de gegevens die eerder reeds verschenen in de werken van politiek journalist Hugo de Ridder. Het opvallendste is misschien nog wel wat er niét instaat. Nergens kun je Martens betrappen op een grote ideologische visie op hoe de Belgische samenleving er in de toekomst zou moeten uitzien. Blijkbaar was dat ook niet zijn voornaamste drijfveer en hij is in dat opzicht veel minder bevlogen dan de huidige eerste minister Guy Verhofstadt. Tevens valt op hoe weinig Martens in feite afweet van economie. Voor een regeringsleider die geconfronteerd werd met zulke enorme economische problemen is dat toch een opvallende constatering. Als het gaat over economische analyses, geeft Martens toe dat hij bijna volledig afhankelijk was van het advies van zijn medewerker en streekgenoot Fons Verplaetse, die later gouverneur werd van de Nationale Bank van België. De jurist Wilfried Martens was de aangewezen persoon om een complexe institutionele structuur te ontwerpen voor het federale België, maar je vraagt je na afloop toch af of wat meer economische scholing voor politieke leiders niet aangewezen zou zijn. Is het normaal dat in de bibliografie bij de memoires van een man die België door een belangrijke economische crisis moest loodsen, geen enkel serieus economisch werk voorkomt?

Marc Hooghe

wilfried martens. De memoires. Luctor et emergo, Lannoo, Tielt, 2006, 936 p.
NT Gent en Theater Antigone, Martens, van Bart Meuleman en Koen de Sutter, 2006.