Ons Erfdeel. Jaargang 49

Afgeroomd, platgebrand, opgestookt, gesplitst. Het epos van de universiteitsbibliotheek in Leuven

Het bekendste verhaal over de splitsing van de Leuvense universiteit in de jaren '70 van de vorige eeuw is ongetwijfeld de urban legend dat bij de verdeling van het boekenbezit de oneven delen van de Encyclopaedia Britannica in Leuven bleven en de even delen naar Louvain-la-Neuve verhuisden. Waar rook is, is vuur: een van de criteria voor de opdeling van de collecties tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ universiteit was inderdaad dat van de even en de oneven nummers, maar het ging dan wel om de signaturen van verzamelwerken en reeksen, niet om de afzonderlijke delen van zo'n werk of serie. Encyclopedieën en vervolgwerken bleven dus intact. Overigens werden ándere criteria als eerste gehanteerd bij de verdeling: schenkingen bleven bij elkaar, op de plek die de voorkeur wegdroeg van de begiftigers of hun erfgenamen, en dubbele exemplaren werden eerlijk over beide instellingen verdeeld.

Dit en veel andere verhalen over de lotgevallen van de Leuvense universiteitsbibliotheek staan te lezen in het monumentale boek dat Chris Coppens, Mark Derez en Jan Roegiers aan de geschiedenis van die instelling hebben gewijd. Het woord monumentaal is niet misplaatst: het boek telt 534 bladzijden, bevat honderden illustraties, veelal in kleur, en weegt vier kilo. Maar het woord is ook op de inhoud van toepassing: er is in de loop van drie-en-een-halve eeuw geen steen in of aan de bibliotheek verlegd of de auteurs hadden het in de gaten en beschrijven het gebeuren in detail, vaak met veel smeuïge bijzonderheden. Je zou bijna geloven dat ze er al van in 1636 bij waren.

Hoewel de Leuvense universiteit dateert van 1425, kreeg zij inderdaad pas twee eeuwen later een ‘centrale’ bibliotheek, dankzij het legaat van een Antwerpse kanunnik. Tot dan voorzagen de professoren en studenten in hun informatiebehoeften met behulp van de kloosterbibliotheken in de regio (waarvan die van de norbertijnerabdij van 't Park in Heverlee de voornaamste was), de bibliotheken in faculteiten en colleges en uiteraard ook met behulp van het persoonlijke boekenbezit.

De eerste bibliothecaris van de universiteit was een jurist en hebraïst uit Dessel in de Antwerpse Kempen, Valerius Andreas. Sindsdien kreeg hij een dertigtal opvolgers, wat, rekening houdend met de jaren dat de universiteit niet bestond, neerkomt op een gemiddelde loopbaan van ongeveer elf jaar. Er waren bescheiden figuren bij, maar er waren er méér die tijdens hun leven en soms lang na hun dood

[p. 616]

duchtig van zich lieten spreken. Er was er een die op eenentwintigjarige leeftijd universiteitsbibliothecaris werd en eindigde als bisschop van Antwerpen (de Mechelaar C.F. [de] Nelis, bibliothecaris van 1755 tot 1768), een andere moest na twee jaar ambtsuitoefening Leuven verlaten wegens zedenfeiten (de eerwaarde exegeet en bibliograaf Jean Noël Paquot, in dienst van 1768 tot 1771), een derde ging door de tijdsomstandigheden een avontuurlijke politieke rol spelen in het verzet tegen Jozef II, de kerkpolitiek van de Franse overheersers, de plannen van Napoleon voor een Nationaal Concilie en de onderwijspolitiek van koning Willem I (de Wazenaar Jan Frans van de Velde, bibliothecaris van 1772 tot aan de opheffing van de universiteit in 1797); weer een andere was behalve bibliothecaris en kunsthistoricus ook een zodanige dwarsdrijver dat de roddel hem tot de dag van vandaag het vaderschap van een beroemdheid uit onze nationale schilders school toedicht (de geleerde kanunnik Edmond Reusens, als bibliothecaris werkzaam van 1859 tot 1897), en nog eentje begon als clericus en canonist en eindigde aan de zijde van een bewonderaarster als houtvester in Roemenië (Paul Delannoy, bibliothecaris van 1913 tot 1918).

Delannoy, die in 1929 berooid stierf in Parijs en van wie ‘in Leuven ondertussen elk spoor was gewist’ (p. 115), was de laatste bibliothecaris van de ‘oude’ bibliotheek, die van bij haar stichting ondergebracht was geweest in de Universiteitshal aan de Oude Markt. Die bibliotheek werd, zoals bekend, in 1914 door de Duitsers in de as gelegd, zogenaamd als vergelding voor het optreden van Leuvense scherpschutters. Daarmee werd Leuven in Europa en in de rest van de wereld hét zinnebeeld van de Pruisische barbarij. De weerklank van het gebeuren was enorm. De Leuvense universiteit

Een medewerker van de Amerikaanse architect Whitney Warren stelt in New York een schaalmodel voor van het nieuwe Leuvense bibliotheekgebouw (1919) - Collectie Centrale Bibliotheek K.U. Leuven.

kreeg een eigen paragraaf in het Verdrag van Versailles, die Duitsland verplichtte de aangebrachte schade te vergoeden (wat het in de jaren '20 en '30 ook dééd), en van overal werd hulp in klinkende munt en in natura toegezegd. De Amerikanen overtroefden iedereen: zij betaalden, zij het niet zonder horten of stoten, een nieuwe bibliotheek, op een andere plek in de stad, waar ruimte genoeg was voor een gebouw, ‘modern en Amerikaans van opzet, maar Europees en historiserend van uitmonstering, in zogenaamde Vlaamse renaissance, met herinneringen aan Spaanse torens, Hollandse raadhuizen en Deense kastelen, en een hoge graad van schilderachtigheid’ (p. 258).

De stoffering van dat gebouw met het materiaal waarvoor het bedoeld was, boeken dus, werd het levenswerk van ‘de belangrijkste Leuvense bibliothecaris van de twintigste eeuw’ (p. 281), mgr. Etienne van Cauwen-

[p. 617]

bergh. Hij begon aan zijn taak in 1919 en moest het meemaken dat al wat hij in twintig jaar met de hulp van talloos velen had gerealiseerd in mei 1940 opnieuw door de Duitsers aan flarden werd geschoten: van de ruim negenhonderdduizend boekdelen die hij in de voorbije decennia in het nieuwe gebouw had bijeengebracht, bleven er nog een goede twintigduizend over. Dus begon hij in juni 1940 opnieuw. Toen hij in 1961 met emeritaat ging, bezat de bibliotheek weer evenveel boeken als in 1940: bijna een miljoen.

Ook de bibliotheek zelf was intussen geheel heropgebouwd, en bleef voor als na kritische beschouwingen uitlokken. Zelfs de Amerikaanse ambassadeur in België, Brand Whitlock, had al in 1921 op basis van de plannen gesneerd dat het gebouw hem deed denken aan het station van Keokuk, Iowa (p. 205) - zeg maar Ploegsteert of Lutjewinkel - en de modernistische Vlaamse architect Stan Leurs noemde zijn Amerikaanse collega Whitney Warren, die de bibliotheek zou gaan bouwen, een ‘miserabelen sjacheraar in historische stijlen’ (p. 223). Dat belet niet dat de Leuvense bibliotheek tot nu toe, meer dan enig ander universitair gebouw, hét waarmerk is van haar Alma Mater; ze is dat in dezelfde mate als haar Gentse tegenhanger, de Boekentoren van Henry van de Velde, waarvan ze stilistisch verschilt als een slagroomtaart van een roggebrood. Maar haar expressiviteit is er niet minder om, en haar dramatiek al evenmin: ‘afgeroomd door de Fransen in 1797, platgebrand door de Pruisen in 1914, weerom afgestookt in 1940, en op de koop toe gesplitst in 1971, kortom behoorlijk gemaltraiteerd door politiek en soldateska’ verrees ze niettemin telkens ‘als de spreekwoordelijke feniks uit haar as’ (p. 402).

Niet minder dan tweemaal geheel letterlijk dus. Weinig bibliotheken in de wereld kunnen haar dat nazeggen.

Ludo Simons

chris coppens, mark derez, jan roegiers (red.), Universiteitsbibliotheek Leuven 1425-2000, Universitaire Pers, Leuven, 2005, 543 p.