Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 611]

Van Bertus Aafjes tot de Zwitserse Garde. Een nieuwe ‘Christelijke Encyclopedie’

Tweemaal eerder verscheen bij het vertrouwde protestantse uitgevershuis Kok een Christelijke Encyclopedie, de eerste keer tussen 1925 en 1931. De zes delen van toen bevatten in volle rechtzinnigheid het antwoord op alle belangrijke vragen die bij goed gereformeerde Nederlanders zouden kunnen opkomen, gekruid met een gezonde dosis antipapisme. De tweede editie (1956-1961) was breder protestants van opzet en minder normatief, maar nog steeds geschreven door en bestemd voor reformatorische christenen. Hoezeer de tijden zijn veranderd, blijkt uit de zeer korte inleiding op de derde uitgave, die eind 2005 gepubliceerd werd: zij is ‘samengesteld met het oog op de algemene gebruiker, die het christendom hoofdzakelijk als cultuurhistorisch verschijnsel ontmoet’. Nog maar weinigen, verzucht de redactie, zijn immers vertrouwd met dat christendom, waarvan de Nederlandse cultuur toch is doordrenkt. In drieduizendvijfhonderd korte, zakelijke lemmata van de hand van ruim tweehonderdvijftig specialistische auteurs hoopt zij daarin te voorzien. Ook krijgt het rooms-katholicisme ditmaal het volle pond: er zijn vele auteurs uit die kring en de encyclopedie opent met de dichter Bertus Aafjes, schrijver van een Voetreis naar Rome, en sluit af met de Vaticaanse Zwitserse Garde.

Het gebrek aan vertrouwdheid met het traditionele christelijke gedachtegoed geldt overigens niet alleen voor de vele Nederlanders die intussen geen godsdienst meer belijden. Kennelijk kunnen de christenen zelf ook een geheugensteuntje gebruiken, zoals blijkt uit een ontnuchterende tabel bij het lemma ‘Onsterfelijkheid’. ‘Er is geen leven na de dood’, meende in 2003 17 % van de katholieken, van wie bovendien 10 % in reïncarnatie gelooft. En tegelijk wordt hier het gangbare beeld van de sombere calvinist en de vrolijke katholiek ontkracht: van de gereformeerden denkt 84 % naar de hemel te gaan, tegen slechts een derde van de roomsen. Het is een voorbeeld van de onverwachte en fascinerende informatie die we in deze encyclopedie kunnen tegenkomen. Dat wordt opnieuw geïllustreerd door het daaropvolgende lemma, gewijd aan de (helaas apocriefe) Sint Ontcommer. God liet aan de kin van deze vrome Portugese maagd op haar gebed per omgaande een forse baard ontspruiten, om haar te behoeden voor een heidens huwelijk.

Het bladeren door de rijk geïllustreerde Christelijke Encyclopedie is voor de liefhebber een genot, maar de alfabetische ordening maakt het bespreken tot een heidens karwei. Wat staat er eigenlijk in? En vooral ook: wat niet? De redactie, die vijf jaar aan dit naslagwerk ploeterde, legt weliswaar enige verantwoording af over de opzet, maar echte helderheid verschaft dat niet. Als uitgangspunt nam zij het christendom ‘zoals het zich in de samenleving aan het begin van de 21ste eeuw manifesteert’: we vinden daarom ‘namen, woorden en begrippen die met het christendom verband houden en in de samenleving worden gebezigd’. In de inleiding wordt dat nader uitgewerkt: inhoudelijk ligt de nadruk meer op de huidige presentie dan op de christelijke traditie, chronologisch op de laatste twee eeuwen, geografisch op het Nederlandse taalgebied. Het buitenland komt vooral ter sprake in zijn invloed en betrokkenheid op het Nederlandse christendom, zoals bij de behandeling van de onderwerpen in het algemeen het christelijke aspect, de christelijke visie of de invloed op het christendom vooropstaan. Ten slotte belooft men aandacht voor niet-christelijke religieuze stromingen die in Nederland aanwezig zijn: inderdaad komen jodendom en islam uitvoerig ter sprake, maar ook New Age, mormonen, moderne hekserij en zelfs de satanskerk worden niet overgeslagen.

Niettemin, met die redactionele uitgangspunten kun je vele kanten op, en dat blijkt ook wel. Niemand zal het de redactie kwalijk nemen dat zij niet in de holistische valkuil is getrapt waar alles met alles samenhangt, maar toch zou het goed zijn geweest wanneer zij structuur, systematiek en beperkingen van het boek wat duidelijker had verwoord. Nu ontstaan er misverstanden. Wie gezien het ‘Nederlandse taalgebied’ op de aanwezigheid van Vlaamse of Belgische informatie rekent, komt bedrogen uit. Hoewel kardinaal Leo Suenens en Guido Gezelle worden behandeld en (gezien de doelgroep niet ondienstig) nog eens wordt aangestipt dat de Beeldenstorm van 1566 in Vlaanderen ontstond (p. 158), is deze encyclopedie beslist ‘klein-Nederlands’: geen Christelijke Volkspartij naast de Katholieke Volkspartij, geen Leuven naast Nijmegen, geen Boudewijn naast Wilhelmina. En de en-

[p. 612]

cyclopedie gaat naadloos over van ‘Vivaldi’ op ‘Vloeken’.

Wanneer we al bladerend een poging doen de inhoud van de encyclopedie en de aard van de lemmata wat beter in beeld te krijgen, kunnen we verschillende categorieën onderscheiden: kerkelijke, godsdienstige en theologische begrippen en stromingen; belangrijke gebeurtenissen, plaatsen, gebouwen; religieuze en liturgische voorwerpen, rituelen, gewoonten en gebruiken; personen, or ganen en organisaties. De begrippen omvatten een breed spectrum en zijn niet alleen van theologisch, kerkelijk en wijsgerig karakter, maar reiken ook in het historische, antropologische, politieke en sociale domein. De behandelde personen overschrijden eveneens ruimschoots de grenzen van het christendom in engere zin. De organen en organisaties daarentegen zijn vooral afkomstig uit kerkelijke kring en de daaraan gekoppelde maatschappelijke zuilen. Door een ver doorgevoerd systeem van verwijzingen worden de lemmata met elkaar in verband gebracht, terwijl ook nog een personenregister is toegevoegd.

Zoals mag worden verwacht, is de encyclopedie vooral sterk in de beschrijving en onderlinge afgrenzing van religieuze, theologische en kerkelijke begrippen. Dat is lang niet altijd eenvoudig. De lemmata ‘Godsdienst’, ‘Religie’, ‘Geloof’, ‘Belijdenis’, ‘Confessie’, ‘Kerk’ en ‘Kerkgenootschap’ behoeden in hun onderlinge samenhang de lezer voor de verwarring die hier altijd op de loer ligt. Prijzenswaardig van helderheid is de manier waarop termen als ‘Ambt’, ‘Priesterschap’, ‘Liturgie’ of ‘Kerkbestuur’ worden behandeld, waarbij de verschillen tussen de diverse kerkgenootschappen overzichtelijk worden ontwikkeld. Die kerkgenootschappen zelf komen natuurlijk ook uitvoerig aan de orde, inclusief de typisch Nederlandse ‘repeterende breuk’ van splitsingen en afscheidingen in reformatorische kring, waarvan op p. 1.274 een overzicht wordt gegeven. Deze informatie, met veel recente cijfers, is vrijwel tot het moment van verschijnen bijgewerkt. Veel aandacht krijgen de kerkelijke en aanverwante verzuilde organisatie (politieke partijen, verenigingen, vakbonden,



onderwijs, kranten en tijdschriften) en de personen die daaraan verbonden waren. Dit alles wordt zakelijk en objectief behandeld. Dat geldt trouwens ook voor kerkelijke randverschijnselen en buitenchristelijke organisaties, zoals blijkt uit de lemmata gewijd aan Opus Dei, vrijmetselarij, Christian Science en de Church of Scientology. In het eerste geval is het intussen wel jammer dat Dan Browns De Da Vinci Code geen plaats heeft gekregen. Een echte misser in dit opzicht is dat onder ds. Paauwe (p. 1.378) een verwijzing ontbreekt naar de bekende roman van Jan Siebelink (Knielen op een bed violen).

Verhelderend is veelal de zakelijke uitleg van bepaalde specifiek theologische en kerkelijke geheimtaal, waar woorden niet altijd dezelfde betekenis hebben als in het gewone taalgebruik: men zie hier bijvoorbeeld onder ‘Anamnese’, ‘Caritas’, ‘Inspiratie’, ‘Verzoening’, of een voor buitenstaanders moeilijk te vatten woord als ‘Bevinding’, waarvan de orthodox-calvinistische ‘bevindelijkheid’ is afgeleid. En wie wil niet een keer goed op de hoogte raken van de geschillen tussen de supralapsariërs en de infralapsariërs, die streden over de vraag of de uitverkiezing des mensen vóór of na de zondeval plaatsvond? Bij die uitverkiezing of predestinatie, een van de centrale begrippen uit het calvinisme, stuiten we overigens op een probleem. Het lijkt wel of de redactie er zelf niet meer uitkwam. Onder ‘Voorbeschikking’ wordt verwezen naar predestinatie, bij ‘Predestinatie’ lezen we ‘zie Uitverkiezing’, terwijl in de tekst van dit laatste lemma weer naar ‘Predestinatie’ wordt verwezen. Zou hier de Satan aan het werk zijn geweest, die immers ‘de gelovi-

[p. 613]

gen probeert af te houden van het geloof’ (p. 1.590)?

Diezelfde duivel heeft vast ook verwarring gesticht bij het al dan niet opnemen van bepaalde andere begrippen en personen. Als ‘Kwaad’ en ‘Armoede’ worden behandeld, hadden dan ook niet bijvoorbeeld ‘Dood’ en ‘Lijden’ in de encyclopedie gepast? Of ‘Vader’ en ‘Moeder’ (welke laatste alleen als de titel van een protestants tijdschrift voorkomt)? Waarom is de kersverse Benedictus XVI ook nog eens opgenomen als kardinaal Ratzinger, terwijl belangrijke pausen als Leo XIII of Pius XI ontbreken (maar weer niet hun encyclieken Rerum novarum en Quadragesimo anno)? Waarom vinden we wel onbetekenende figuren als de fascistoïde priester Wouter Lutkie en de aartsconservatieve politicus Klaas Beuker en zijn partijtje, terwijl een groot deel van het Nederlandse bisschoppencorps sinds 1853 alleen in een overzichtje voorkomt? (En tussen haakjes, waarom wordt de arme katholieke emancipator Joseph Alberdingk Thijm de ‘biologische vader’ genoemd van Lodewijk van Deyssel, het pseudoniem waaronder zijn wettige zoon Karel schreef?) Waarom komen de buitenlandse theologen vooral uit Duitsland en de Verenigde Staten? Waarom krijgen Tocqueville, Ernst Troeltsch en Max Weber eigen lemmata, terwijl een klassieke socioloog en godsdienstwetenschapper als Emile Durkheim het met een vermelding in het voorbijgaan moet doen? De redactie van de Christelijke Encyclopedie zal dit soort verontwaardigde vragen wel hebben voorzien en antwoorden dat het betere de vijand van het goede is. En terecht: hier is een stuk werk geleverd waar zij met trots op kan terugzien en dat, zoals de roomse recensent vroeger placht te zeggen, in geen christelijk (of onchristelijk) huisgezin mag ontbreken.

Ten slotte nog dit. Het voorgaande maakt duidelijk dat de Christelijke Encyclopedie in vele opzichten bij de tijd is. Des te smartelijker doet daarom het gemis aan van een elektronische toegang tot de gegevens. Zeker zullen de meeste kopers de boekvorm prefereren, maar waarom niet - zoals bij de laatste druk van Van Dale's woordenboek - een cd-rom of dvd aan de gedrukte uitgave toegevoegd, die de mogelijkheden tot zoeken en combineren van gegevens sterk had vergroot? Het systeem van verwijzingen zou op die manier in elk geval een zeer bruikbare extra dimensie hebben gekregen. En de gebruiker bezuiden Wuustwezel had kunnen onderzoeken of er toch niet wat meer flandrica te vinden zijn.

Hans de Valk

g. harinck, w. berkelaar, a. de vos, l. winkeler & m. gimpel (red.), Christelijke Encyclopedie, Kok, Kampen, 2006, 2.026 p. (3 dln.)