Ons Erfdeel. Jaargang 49

Nederlandse muziek in de twintigste en de eenentwintigste eeuw

Wie een overzicht schrijft over Nederlandse muziek, zoals Eduard Reeser dat deed voor de periode 1815-1915 en Leo Samama voor de daaropvolgende jaren 1915-1985, mist altijd wel wat. Reeser vermeldde over Gerrit Jan van Eijken slechts dat ‘Toonkunst’ zijn sonatines had bekroond en stelde dat de componisten uit die tijd - Van Eijken leefde van 1832 tot 1879 - geen wérkelijk scheppend vuur deden oplaaien. Maar wat schreef het Neue Zeitschrift für Musik in 1859? ‘Er steht so sehr auf eigenen Füssen, dass nirgend ein Anklang an Fremdes bemerkbar wird.’ Kortom, Van Eijken kende geen voorbeeld, geen verwantschap: een zeldzaamheid voor de gehele negentiende-eeuwse muziek in Nederland.

[p. 592]

Ook Samama's eveneens zeer doorwrochte en met grote kennis van zaken samengestelde overzicht kent zo'n omissie: Jakob van Domselaer (1890-1960). In zijn bloedstollende experimenten in de ‘Stijlproeven’ (1913-1917) was hij hier en daar zijn tijd een halve eeuw vooruit. Het slot van ‘Stijlproeve nr. 7’ doet eerder aan Xenakis dan aan Schumann denken. En onlangs ging in de Bergense Ruïnekerk de film Klankstollingen in première als onderdeel van een tentoonstelling gewijd aan De Nieuwe Kring, met filosofen en kunstenaars in Bergen uit de jaren 1916-1919, want dit was precies de omgeving waarin Van Domselaer verkeerde. ‘Waar woon je?’, vroeg Willem Mengelberg. ‘In Bergen’, zei Van Domselaer. ‘Dan wordt het niets’, antwoordde de dirigent, en dat werd het. Mengelberg vond Van Domselaers symfonie wel degelijk interessant, maar een componist die uitsluitend verkeerde in kringen rond De Stijl, zoals zijn vriend Piet Mondriaan, nee, daar zat in de muziek niemand op te wachten.

Eigenlijk paste Van Domselaer qua tijdsbeeld ook nog in het boek van Reeser. Wachtend op de bus in de Utrechtse Nachtegaalstraat verontschuldigde Reeser zich aan mij: ‘We hebben hem destijds onderschat, hij was bepaald geen nachtegaal.’ Nee, de grimmige Van Domselaer zong niet, maar bouwde granieten clusters. ‘Voor schone motieven is geen plaats’, noteert Samama in de recent verschenen tweede druk van zijn overzicht. Want jawel, de omissie is hersteld. Bovendien werd het veel meer dan een tweede druk, zoals de nieuwe titel ook verduidelijkt. Heette het eerst ‘Zeventig jaar Nederlandse muziek’, nu staat op de kaft: ‘Nederlandse muziek in de twintigste eeuw’. We hebben er dus vijftien jaar bij gekregen.

Samama drukt ook een voorbeeld af, de ‘Vijfde Stijlproeve’, overigens met een dubbele eindstreep waar nog vier maten op horen te volgen. Een korte, ‘pompend’ gewelddadige exclamatie, waar de componist zelf niet goed raad mee wist, waar het handschrift vermeldt dat het ook kan dienen als voorspel voor de ‘Derde Stijlproeve’: als alleenstaande proeve toch te gewelddadig!

Samama breidde zijn nieuwe boek tevens uit met een extra plaats voor Tristan Keuris, die de kampioenenrij van Matthijs Vermeulen, Willem Pijper, Henk Badings, Rolf Escher en Ton de Leeuw voorlopig afsluit. Dat is zeker te verdedigen, maar misschien dat daar later de figuur van Richard Rijnvos als zevende grootmeester aan kan worden toegevoegd. Want deze internationaal hoog geschatte componist van onder meer de tachtig minuten omvattende cyclus ‘Block Beuys’ (1995-2000) had niet mogen ontbreken in Samama's overzicht. Vreemd genoeg ontbreekt Rijnvos ook in het overzicht Donemus: vijftig jaar tussen componisten en publiek van Johan Kolsteeg (ook al zo'n omissie bij Samama), maar daar kun je nog begrip voor opbrengen, gezien het feit dat Rijnvos weliswaar uitvoerig gedocumenteerd staat in de Donemus-archieven, maar zijn werk zelf daar niet is ondergebracht. Nog een boek dat Samama had moeten vermelden is Het HonderdComponistenboek onder redactie van Pay-Uun Hiu en Jolande van der Klis, met onder meer een uitstekend overzicht van Gerrit Jan van Eijken. Maar ja, ook dát boek verdient spoedig een nieuwe druk.

Ten slotte zij er op gewezen dat het Holland Festival Oude Muziek in 2006 zijn vijfentwintigjarige jubileum vierde. Met geen woord rept Samama over dit nog steeds zo unieke festival. Hierbij een tip voor een eventuele derde druk: vergeet niet de boeken van Jolande van der Klis op te nemen, respectievelijk Oude muziek in Nederland 1900-1975. Het verhaal van de pioniers en Dertig jaar oude muziek in Nederland 1976-2006. Het succesverhaal van de historische uitvoeringspraktijk. Samama plaatst het hoofdaccent op de hedendaagse muziek, en dat is zijn goed recht. Maar de renaissance die de oude muziek beleeft is evenzeer ‘hedendaags’. Dat wordt alleen al bewezen door het feit dat Rijnvos' ‘Mappamondo’ op 26 augustus 2006 uitgevoerd werd in het kader van het Holland Festival Oude Muziek, met nog een première van Cornelis de Bondt naast Ciconia, Willaert, Liszt, Stravinsky en Nono. Veel boeiender kon een concert niet samengesteld worden.

Het grote verschil tussen de standaardwerken van Reeser en Samama, want zo mogen we ze wel noemen, enerzijds en Een muziekgeschiedenis der Nederlanden onder redactie van Louis Peter Grijp anderzijds, blijkt meteen uit de uitgave, waarbij niet alleen Amsterdam University Press / Salomé en de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Muziekgeschie-

[p. 593]

denis vermeld staan, maar ook nog het Meertens Instituut. Grijp werkt als onderzoeker aan dit instituut, dat zich voor volkskunst inzet. Kortom, het gaat in dit boek niet alleen om de klassieke muziek, maar ook om volks-, amateur- en populaire muziek. Een figuur als André Hazes zoekt men tevergeefs in het register bij Samama. Een ander verschil betreft het uiterlijk: Grijps boek is uiterst kleurig, het is vooral een blader- en kijkboek. En ook in dit geval is er sprake van een aanvulling op het dikke kleurboek, want de eerste bladzijde is genummerd 918. Vijf spectaculaire momenten staan daarin centraal. Zij dienden als uitgangspunt voor beschouwingen over nieuwe zalen, televisietalentenjachten, het strijkkwartet, de smartlap en de (Marokkaans-Nederlandse) hiphop. Dat is allemaal reuzehip; het werk van een instituut als Gaudeamus past daar kennelijk minder bij. Ja, in de beschouwing over het Nederlandse strijkkwartet van na de oorlog wordt het Gaudeamus Kwartet zelfs niet eens genoemd. Voor de Gaudeamus Muziekweek van 1956 stonden strijkkwartetten van Peter Schat en Jan van Vlijmen op het programma, maar zoals met hedendaagse muziek niet ongebruikelijk was, haakte het strijkkwartet dat voor Schat en Van Vlijmen was gepland, af. Jos Verkoeyen stelde toen een kwartet samen met medeleden van Radio Kamerorkest, dat tot in de jaren tachtig, zij het met wisselende bezetting, de meest radicale kwartetten aandurfde. Zeker ook vermeldenswaard was het initiatief van de Rotterdamse Kunststichting uit 1994 om het nieuwe kwartet in een confrontatiemodel aan de orde te stellen. Zo bracht het Schönberg Kwartet (dat niet genoemd wordt) werk van Jos Kunst, Klaas de Vries, Hans Koolmees en Louis Andriessen.

Voor mij tellen die omissies niet zwaar, maar wel het grote probleem van de versnippering. In de boeken van Reeser en Samama kun je goed de ontwikkelingen volgen, de context. Dat is in de muziekgeschiedenis onder redactie van Grijp nauwelijks mogelijk. Steeds gaat het om korte brokjes, onderbroken door geheel andere genres, een overzicht ontbreekt. Als ik wil weten waar ik Van Domselaer moet plaatsen, kom ik daar met moeite achter. De emotiecultuur doet de klassieke muziekcultuur te sterk verbrokkelen. En ik vraag me af of iemand die geïnteresseerd is in Hazes ook alles wil weten over Van Eijken en Van Domselaer en vice versa.

Ernst Vermeulen

leo samama, Nederlandse muziek in de twintigste eeuw, Amsterdam University Press / Salomé, Amsterdam, 2006, 392 p.
louis peter grijp, Een muziekgeschiedenis der Nederlanden. Een vervolg, 2000-2005, Amsterdam University Press / Salomé, Meertens Instituut, Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, Amsterdam, 2006, 48 p.