Ons Erfdeel. Jaargang 49

Heilige plaatsen van de Vlaamse Beweging

Er gebeuren vreemde dingen in onze samenleving. Al ettelijke jaren is er een echte bewaarwoede merkbaar. Het opvallendst vertaalt zich dat in de erfgoedretoriek. De huidige generatie klampt zich opvallend sterk vast aan wat verwijst naar het verleden. Herinneren is haast een maatschappelijke eis geworden. En die wordt ondersteund en bevrucht door historiografie in tal van vormen. Die moet voor de initiatiefnemende families, groepen, de natie, ... de afstand tot het verleden overbruggen. Blijkbaar is dat niet meer zo vanzelfsprekend als het vroeger was.

De motivering voor die bewaarwoede is precies het besef dat er een breuk is met het verleden. Men probeert die breuk te dichten door stambomen op te stellen, door documentaires te maken, door te schrijven en door te bewaren. Eerdere generaties hadden zo te zien meer gevoel voor continuïteit. Voor hen was de afstand tot het verleden veeleer een interval in de tijd dan een echte breuk.

Er is dus iets bijzonders gaande. De Franse historicus Pierre Nora kwam rond 1980 op de proppen met het begrip ‘lieu de mémoire’. Hij had opgemerkt dat landschappen door mensen ‘gelezen’ worden en met historische betekenis gevuld. De nationale mythes hebben daar erg veel behoefte aan als ze willen voortleven en zich verspreiden. Op bepaalde plaatsen in het land wordt dit onderstreept met plechtigheden en door monumenten die dienen als een permanente verwijzing naar het verleden op de heilige plek.

De jonge Leuvense historicus Andreas Stynen zag in Vlaanderen hetzelfde als wat Nora eerder al opmerkte: de laatste vijfentwintig á dertig jaar is er een historische ontworteling merkbaar. Het lieu de mémoire wordt niet meer op dezelfde manier ‘gelezen’ en bij de plechtigheden niet meer op dezelfde manier beleefd als vroeger. Dat is in Vlaanderen goed te merken bij - bijvoorbeeld - de IJzertoren.

Die verandering is het gevolg van het feit dat in bredere kring het gevoel is ontstaan dat het verleden ‘echt voorbij’ is. Dat uit zich in een heel ander gedrag en een heel andere retoriek wanneer mensen samenkomen op deze traditionele plaatsen. Men beleeft het verleden niet meer op de vroeger gebruikelijke manier. Het herinneren is ook niet meer spontaan en collectief, en dat is nodig om naar monumenten en massaal bijgewoonde plechtigheden te komen. Het wordt nu eerder als een individuele plicht ervaren. En dan volgt er al snel onthechting van het lieu de mémoire, het eigenlijke landschap waar de herinnering zo sterk aanwezig is, en vooral was.

Het gevoel dat het verleden wegglijdt en verloren gaat, maakt plaatsen die heel sterk naar het verleden verwijzen zo belangrijk in de ogen van hun publiek. Ze zijn de ‘bastions

[p. 459]

die onze herinneringen beschermen tegen de aanvallen van de geschiedenis’, staat in het boek van Stynen te lezen. Het zijn knooppunten waar hele waaiers van herinneringen rondom geconcentreerd en gekristalliseerd zijn. Dat zijn bevreemdende formuleringen want dat zijn we in onze geschiedschrijving over de Vlaamse Beweging niet gewend. Hoe gaat Stynen dan wel verder?

Hij stelt vast dat er een wil tot herinneren aanwezig moet zijn om die lieux de mémoire de nodige betekenis te geven. Uiteraard kan en zal ook dit zich wijzigen in de loop van de jaren en de generaties. Voor de historicus wordt het daardoor interessant om te onderzoeken hoe de ‘constructie’ gebeurt en hoe het collectieve geheugen die verder gebruikt. Het gaat hem om de dynamiek van de betekenissen die gehecht worden aan bepaalde plekken in ons land. Deze invalshoek biedt inderdaad onvermoede mogelijkheden en de auteur toont dit overtuigend aan. Dergelijk onderzoek kan ontsluieren hoe het verleden tot bij het heden is geraakt. Met andere woorden: hoe ‘ontplooit’ een lieu de mémoire zich in de loop van de tijden?

Stynen vindt dat collectieve manifestaties een goed criterium zijn om van heilige plaatsen te kunnen spreken. Dat is een langdurig proces want het wordt uitgesmeerd over meerdere generaties. Daardoor is het ook onderhevig aan meervoudige betekenissen en symbolisering. En zelfs ‘invention of tradition’, zoals zijn Britse collega's heel raak stellen.

Stynen slaagt erin bijzonder interessante gegevens op te delven over de verering en herdenking rond het Groeningeveld bij Kortrijk. Oorspronkelijk had die een duidelijk religieuze inhoud. Daarna werd het Belgisch, dan pas Vlaams en er zijn zelfs niet-religieuze manifestaties geweest. Daarnaast behandelt Stynen ook de kerkhoven van Campo Santo in Gent en het Schoonselhof bij Antwerpen. Zijn inzicht leidt tot pareltjes zoals de openingszin op p. 55: ‘De aarde op kerkhoven zit vol leven.’ Het vervolg van zijn analyse toont dit

De menigte op de 57ste IJzerbedevaart (1 juli 1984), gezien vanaf de Paxpoort op de IJzerweide - Foto Archief- en Documentatiecentrum voor het Vlaams-Nationalisme, Antwerpen.

aan. En hoe: wat hij vertelt over de geschiedenis van het Schoonselhof tijdens de Eerste Wereldoorlog en de vaderlandse plechtigheden en retoriek kort nadien, is bijzonder interessant en het verantwoordt ten volle zijn besluit (p. 72): ‘De Duitse betekenis werd overwonnen, de Belgische aangevuld; het Schoonselhof werd een heiligdom van alle Vlamingen.’ Heel anders verliep het voor de Brusselse schouwburg de Alhambra. Hier is zijn uiteenzetting vooral gericht op de twee bezettingsperiodes. Die zorgden voor een bezwaard imago waardoor de aanzienlijke betekenis van de schouwburg voor de Vlaamse culturele aanwezigheid in Brussel uit de herinnering werd verdreven. De Alhambra faalde, terwijl de kerkhoven en de Groeningekouter wel succes kenden.

Het is alvast niet eenvoudig om een plaats tot heilige grond te doen uitgroeien. Het helpt als hij met bloed doordrenkt is geweest. Bij overdracht waren ook de plaatsen waar de beenderen van de helden rustten gemakkelijker in een geur van nationale heiligheid te plaatsen. Daarvan genoten Schoonselhof en Campo Santo. Tradities zijn belangrijk. Bij Groeninge werd de flamingantische interpretatie geënt op een al eerder aanwezig christelijk ritueel. Al langer bestaande symbolen en tradities werden dus overgenomen. Na het verkrijgen van de heilige aura moet die ook bestendigd worden met ceremonies en rituelen.

[p. 460]

Het onzichtbare verleden moet telkens opnieuw aanschouwelijk worden gemaakt. Daaraan wordt het tweede deel van het boek gewijd en dat is al even boeiend. Deze aanpak heeft ook in de ons omringende landen tot vernieuwende studies geleid.

In de loop van zijn verhaal wijst hij erop dat zowel machtsverhoudingen binnen de Vlaamse Bewegingen (jawel, meervoud) als algemene maatschappelijke evoluties een rol speelden. Actuele problemen oefenen immers invloed uit op de rituelen en de manifestaties. Juist daardoor zou de cultus van de monumenten op een bepaald ogenblik in een diepe crisis belanden. De gesacraliseerde monumenten en landschappen verloren daardoor hun status. Belangrijk is daarbij het inzicht: ‘Niet enkel de helden werden onsterfelijk, ook hun verheerlijkers’. Speelt precies het aftakelen van het imago van de verheerlijkers dan geen doorslaggevende rol in het vervagen van de rituelen? Voor het antwoord op die vraag vindt de lezer tal van stimulerende aanzetten in dit boek.

Voor de al bijzonder gevulde bibliotheek over het verleden van de Vlaamse Beweging is dit boek dan ook een verrijking. Het is ook een stimulans voor verder onderzoek.

Luc Vandeweyer

andreas stynen, Een geheugen in fragmenten. Heilige plaatsen van de Vlaamse Beweging, Lannoo, Tielt, 2005, 424 p.