Ons Erfdeel. Jaargang 49

Erotiek: kern van leven en werk van Adriaan Morriën

Het zou overdreven zijn om te beweren dat Adriaan Morriën, geboren te IJmuiden in een gereformeerd gezin in 1912, gestorven in 2002 in Amsterdam, waar hij het grootste deel van zijn leven heeft doorgebracht, tot de belangrijkste auteurs van zijn generatie heeft behoord, maar een opvallende verschijning in de Nederlandse literatuur was hij wel degelijk. Hij debuteerde niet onverdienstelijk als dichter, schreef met name in de jaren zestig nog diverse bundels, maar ondanks de uitgave van zijn Verzamelde gedichten (1993) kan hij toch niet gelden als een van de groten van de Nederlandse dichtkunst. Evenmin was Morriën een belangrijke schrijver van fictie: hij voltooide geen enkele roman (hij begon er wel drie), zijn korte verhalen zijn soms aardig, maar ook niet meer dan dat (een uitzondering is ‘Een oud gebruik’, een sprookjesachtig erotisch verhaal uit de in 1951 verschenen bundel Een slordig mens, vaak geprezen en in veel bloemlezingen opgenomen). Als hij toch een memorabel prozaïst is geworden, dan dankt hij dit vooral aan een genre dat hij zelf had ontwikkeld: de miniatuur, vergelijkbaar met het in de jaren vijftig florerende cursiefje, maar meer literair van karakter. Aan het eind van zijn loopbaan liet hij twee bundels met korte impressies verschijnen: Het kalfje van de gnoe (1991) en De vinger van een dooie mof (1993). Met zijn poëzie en fictioneel proza kon Morriën zijn dagelijks brood niet verdienen. Dat deed hij (lange tijd) als redacteur letteren van het uit het verzet voortgekomen socialistische dagblad Het Parool, waar hij verantwoordelijk was voor het recensiewerk van de diverse contribuanten. Hij schreef ook zelf menige kritiek, zowel op het gebied van het proza als de poëzie. Een deel van zijn scherpzinnige stukken over contemporaine dichters is terechtgekomen in Concurreren met de sterren (1959); het totaal van Morriëns kritisch werk is te vinden in twee delen Brood op de plank (1999). In 1970 werd hij docent aan het Amsterdamse Instituut voor Tolk en Vertaler, een benoeming die hij vooral had te danken aan zijn veelgeprezen vertaling van de roman Gevaarlijk spel met de liefde van Choderlos de Laclos (1954). In de jaren zestig begon hij het volledige werk van Freud te vertalen, in samenwerking met Henk Mulder, een project van De Bezige Bij dat veel respect afdwong, maar moeizaam vorderde. Voor zijn periode als criticus geldt, net als voor de tijd dat hij vooral vertaler was, dat hij jonge, talentvolle mensen wist te stimuleren. Het bekendste voorbeeld van zijn optreden als mentor vormt zijn bemoeienis met het werk van Hans Lodeizen. Dit korte overzicht van Morriëns literaire contacten is niet volledig, als geen melding wordt gemaakt van zijn al vlak na de oorlog gegroeide vriendschap met jonge Duitse auteurs. In het tijdschrift Literair paspoort stelde hij later wereldberoemd geworden auteurs als Grass en Walser aan het Nederlandse publiek voor. Deze docerende en propaganderende kant van Morriën krijgt terecht veel aandacht in Lieve rebel, de omvangrijke biogra-

[p. 455]

fie die Rob Molin onlangs in de serie Open Domein van De Arbeiderspers liet verschijnen. Maar het is niet het meest in het oog springende onderwerp van dit boek: dat is de alles overheersende rol die de erotiek en seksualiteit in het leven van de schrijver speelden.

Het liefdesleven van Morriën begon traditioneel: na enkele kortdurende relaties ontmoette hij in zijn woonplaats IJmuiden Guusje Oldenburg, een knap meisje, zeven jaar jonger dan Adriaan, maar, naar al gauw bleek, emotioneel sterker dan de schrijver, die leed aan gebrek aan vertrouwen in eigen talent en vaak door lusteloosheid werd bevangen. Het paar trouwde relatief snel en verhuisde midden in de oorlog naar Amsterdam. Na enkele jaren kregen zij twee dochters: Alissa en Adrienne. Over hun kindertijd schreef Morriën een charmant boekje, waarin hij hun gedragingen en vaak gevatte uitspraken boekstaafde: Alissa en Adrienne (1957), diverse malen herdrukt en ook in het Duits verschenen. Daarin komt Adriaan als een voorbeeldige vader naar voren: aardig, aandachtig, grenzen stellend als het moest. Van zijn gedrag als echtgenoot kon dat niet gezegd worden. Hij ging steeds meer en verdergaande relaties aan met jonge vrouwen, die voor zijn charme vielen en soms ook van hem verwachtten dat hij van Guusje zou scheiden. (Een goed voorbeeld daarvan is de studente Lotus Schipper, die hij zelf later als zijn grote liefde in zijn leven is gaan beschouwen. Hun affaire speelde zich af midden in de jaren vijftig: alles was nog met veel geheimzinnigheid omkleed. De obsessieve brieven die Morriën aan zijn geliefde schreef, zijn pas in 2001 verschenen.) Ook Adriaan speelde met de gedachte van zijn vrouw weg te gaan, omdat hij bij haar het ‘echte geluk’ toch niet dacht te vinden. En dat was des te wranger, omdat hij wel van haar grote inzet voor hem profiteerde. Morriën had, zoals hierboven al aangestipt, perioden dat hij zich zo slecht voelde, dat hij aan activiteiten niet toekwam. Deze biografie leert dat Guusje in de jaren vijftig regelmatig de redactionele werkzaamheden bij Het Parool van Adriaan op zich heeft genomen: zij was het dus die niet zelden bepaalde wie als recensent van een bepaald boek moest worden aangezocht. Uiteindelijk, in 1976, werd het huwelijk ontbonden, toen ook Guusje in de bekende (ooit door Willem Frederik Hermans in een van zijn columns bespotte)

Adriaan Morriën (1912-2002) - Foto Willy Dee.

anglist John Peereboom een andere partner had gevonden; overigens hebben zij altijd wel contact gehouden.

Inmiddels was Morriëns erotische leven ronduit bizar geworden. Dat zijn buitenhuwelijkse verhoudingen in de revolutionaire jaren zestig steeds frequenter en openlijker waren geworden, was niet zo verbazingwekkend; soms had hij twee geliefden tegelijkertijd en wist hij niet aan wie hij de voorkeur moest geven. Het was niet alledaags, maar in die tijd gebeurden in eroticis wel meer vreemde dingen. Maar wat Molin nu over de relatie tussen Morriën en zijn dochter Adrienne onthult, is weinig minder dan schokkend. Zijn dochter was na een aantal mislukte beroepservaringen gaan werken in een luxueus Amsterdams bordeel, Eldorado. Alissa, die sterreporter van het ‘openhartige’ weekblad Nieuwe Revue was geworden, vond dat haar vader zijn dochter als klant moest bezoeken: zij zou daar een mooie reportage aan wijden. Na lang aarzelen ging Morriën op dit voorstel in. Alissa heeft het stuk inderdaad geschreven, maar het is nooit in druk verschenen: de redactie weigerde het te publiceren. Dat de befaamde Amsterdamse grachtengordel het heeft gekend en druk besproken staat wel vast.

Op de vraag hoe deze erotomanie van de schrijver te verklaren valt, geeft Molin in

[p. 456]

hoofdzaak twee antwoorden. De eerste is dat Morriëns sterke seksuele driften samenhingen met een onverwerkte sterke binding met zijn moeder. Dat is een antwoord dat Morriën zelf, gepokt en gemazeld in de leer van Freud (zie zijn vertalingen, veel van zijn kritieken), ook gegeven heeft. De tweede verklaring is dat Morriëns vrijgevochtenheid op seksueel gebied gezien moet worden als een wraakneming op zijn driften inperkende reformatorische jeugd. Daar zit wel iets in, maar ik denk dat een derde, niet door Molin genoemde verklaring nog meer voor de hand ligt. Dat Morriën als volwassen man zich zo inspande om bij (met name jonge) vrouwen indruk te maken, met alle gevolgen van dien, kan zeer wel samenhangen met het feit dat hij zich als jongeman zelf onaantrekkelijk vond en het moeilijk vond met meisjes contact te maken. Wie zijn vroege korte verhalen leest, zal het niet ontgaan dat daarin vaak sprake is van een grote belangstelling voor het uiterlijk van de personages (met name hun gezichten).

De biografie van Molin, die met grote sympathie voor de geportretteerde is geschreven, heeft de paradoxale titel Lieve rebel meegekregen: daarmee heeft de biograaf ongetwijfeld willen uitdrukken dat Morriën in zijn werk, maar meer nog in zijn levensstijl, aan (morele) grensverlegging deed, zoals een Jan Wolkers of een Jef Geeraerts, maar dan op een niet-militante, zachtaardige wijze. Ik meen dat zeker de wat minder ingewijde lezer in deze soms hagiografische tekst te weinig zicht krijgt op de scherpe, agressieve, ironische kanten van Morriëns werk, die er ook zijn. Om die duidelijk te maken zou de uitgave van een bloemlezing uit zijn polemieken, kritieken en miniaturen een prachtig middel zijn.

Rudi van der Paardt

rob molin, Lieve rebel. Biografie van Adriaan Morriën, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2005, 644 p.