Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 445]

Boeken

Een brave zware jongen

Gaston Burssens debuteerde in 1918 met de bundel Verzen. Het is een debuut dat meteen een aantal van de kenmerken vertoont die ook in veel van Burssens' latere poëzie terugkeren. Zo getuigen deze vroege gedichten van een voorliefde voor muzikaliteit en taalspel die zijn hele poëtische werk typeert. Voorts voert de sprekende ik van Verzen zichzelf op in een geraffineerd gewilde pose, die cynisme, decadentie, kosmopolitisme en modern stedelijk leven cultiveert - het negatieve spiegelbeeld, kortom, van de waarden die de toenmalige Vlaamse conservatieve kleinburger na aan het hart lagen. Dit stemt overeen met een ander en niet minder fundamenteel kenmerk van dit dichterschap: het niet te bedwingen verlangen om ‘anders’ te zijn, op frappante wijze uit de pas te lopen, te epateren. Burssens lijkt vaak te hebben geschreven met de blik van zijn (vermeende) publiek in de rug, en met de vraag op de lippen: hoe kan ik de goegemeente nu weer eens flink doen schrikken? Dat geeft aan zijn poëzie vaak iets parmantigs, als het optreden van een acteur die zich merkbaar staat af te vragen: zien ze me nou zoals ik wil dat ze me zien? Een treffend voorbeeld uit Verzen is de eerste strofe van ‘De grote stad’:

Als een onaniese vrouw met fletse wangen
en blauwe kringen om d;ogen,
ten teeken van dierlik zelfverlangen
en -bevrediging,
is me de wereldstad verschenen
met zijn fiere logen
van sarkasties lachen en schijnbaar wenen.

Net wat ik schreef: een soepele, vloeiende taalmuziek en een kosmopolitisch-decadente ambiance, waarbij met name de directe verwijzing naar een masturberende vrouw nadrukkelijk wil choqueren en de sprekende ik impliciet situeert als een wereldwijs heerschap dat de heersende normen en waarden, de definitie van wat dicible is en wat niet, met demonstratief gemak naast zich neerlegt.

Verzen is dus al tot op grote hoogte typerend voor Burssens' dichterschap als zodanig, maar tegelijk is deze bundel ook bijzonder herkenbaar als het product van een dichterlijke generatie. Vanaf zijn debuut tot in de jaren dertig, met de publicatie van French en andere cancan (1935), volgt Burssens een traject dat grote overeenkomsten vertoont met dat van een aantal activistisch-expressionistische generatiegenoten, en dan in het bijzonder met dat van zijn vriend en medestander Paul van Ostaijen. Verzen, met zijn nog vaak negentiende-eeuws klinkende poëtische idioom en zijn decadente en kosmopolitische pose kan men tot op zekere hoogte beschouwen als Burssens' pendant van Music-hall (1916). Liederen uit de stad en uit de sel (1920) is dan Burssens' bijdrage aan het Vlaamse humanitair-expressionisme, al toont de dichter zich er toch aanzienlijk minder pathetisch en exuberant-profetisch dan de Van Ostaijen van Het Sienjaal en dan de andere Vlaamse humanitair-expressionisten. Piano (1924), Enzovoort (1926), Klemmen voor zangvogels (1930) (waarin herwerkte versies van Piano en Enzovoort zijn opgenomen) en French en andere cancan (1935) bevatten dan weer elementen (de dadaïstisch aandoende zin voor het absurde en het groteske, het gedicht als een zich uit zichzelf ontvouwende muzikale beweging) die aan Van Ostaijens poëzie en/of poëtica sinds Bezette stad (1921) doen denken.

Zoals bekend is de associatie met Van Ostaijen voor Burssens niet uitsluitend een zegen geweest. Ze heeft hem immers het met geen middelen weer los te weken etiket ‘Van Ostaijen-epigoon’ opgeleverd. Die aanduiding doet Burssens onrecht, al is Van Ostaijen wel degelijk een betere dichter en (vooral) een superieure theoreticus en denker over poëzie en al kwam hij steeds weer als eerste van zijn generatie met de nieuwste literaire snufjes op de proppen. Na de Tweede Wereldoorlog mogen prominente leden van de modernistisch-experimentele generatie als Walravens en Boon dan wel pogingen hebben gedaan om Burssens te rehabiliteren, de consensus is blijven overheer-

[p. 446]

sen dat zijn dichterschap er een is van de tweede garnituur.

Wie probeert dit oeuvre niet door de lens van de heersende vooroordelen te lezen, doet toch wel een aantal ontdekkingen. Om te beginnen kun je constateren dat het niveau van Burssens' poëzie bijzonder ongelijk is, met enkele onmiskenbare pieken maar ook een aantal nogal deprimerende dalen. Naar mijn aanvoelen zijn die laatste vooral in de latere poëzie terug te vinden, die weliswaar nog steeds uiting geeft aan Burssens' uitdagend non-conformistische houding, maar voor het overige vaak terugkeert naar een sours verrassend traditioneel aandoende gedachte- en belijdenislyriek. Voorbeelden hiervan zijn Elegie (1941) - een ongetwijfeld zeer authentieke maar weinig pregnante reeks gedichten voor zijn overleden vrouw -, Pegasos van Troja (1952), Ode (1954), Adieu (1958) en Posthume verzen (1961). Ver-ve-lend! Ironisch genoeg is het juist met deze late bundels dat Burssens zijn twee staatsprijzen voor poëzie in de wacht wist te slepen. Ook wel enigszins gedateerd, maar toch aanzienlijk interessanter zijn dan de 12 nigger-songs (1946) - keiharde, cynische sonnetten die gekenmerkt worden door een grote vaart en een woedend-spottende kritiek, wat een aantal geweldige strofen oplevert:

Soms zingen wij als een gesneden kater
Soms huilen wij als 't lemmet van een mes
Met een storm in een glas met een scheet in eenfles

De vorm is traditioneel, maar de razernij doet niet onder voor die in de vroege poëzie van een Lucebert. De absolute uitschieter in Burssens' poëzie is - voor mij - echter het werk uit de jaren twintig, dat wil zeggen de bundels Piano en Enzovoort. In deze jaren van pathetisch-geëngageerd dichterschap moet Burssens' tegelijk speelse en sobere poëzie een ware verademing zijn geweest - en als zodanig werd met name Piano ook door Van Ostaijen begroet. Meer nog, Van Ostaijen zag er al een (aanzet tot) realisering in van zijn eigen organischganich-expressionistiche

Gaston Burssens (1896-1965) - Foto AMVC-Letterenhuis, Antwerpen.

poëtica. Nu ik de strakke, titelloze poezie uit Piano zo herlees, kan ik dat ook goed begrijpen. Nemen we een strofe als deze:

de nacht is twee
de groene nacht
de verlichte nacht
honden blaffen naar de maan

De samenhang tussen deze verzen is geen logische of verstandelijke, maar wat Van Ostaijen een lyrische noemt - een samenhang die het verstandelijke overstijgt en juist daardoor iets ‘anders’ weet te evoceren. Dit - deze grote ontdekking van de modernistische poëzie - is wat Van Ostaijen heeft samengevat in zijn beroemde definitie van poëzie als een ‘in het metafysiese geankerd spel met woorden’. In feite heeft Burssens met Piano en de korte bundel Enzovoort, wellicht niet in elk gedicht even virtuoos maar toch vaak zeer overtuigend, gerealiseerd wat Van Ostaijen zelf niet meer in een voldragen bundel ten uitvoer heeft kunnen brengen, en dat is toch geen geringe verdienste. Het hierop volgende werk - de nieuwe gedichten uit Klemmen voor zangvogels en French en andere cancan - gaat in dezelfde richting door, maar stelt toch ook enigszins teleur, wat onder meer te maken heeft met het feit dat Burssens hier wel degelijk te veel leentjebuur is gaan spelen bij de Van Ostaijen van de Nagelaten gedichten. Zoals eerder gezegd, ik vind dat Burssens dan vanaf de jaren '40, enkele uitzonderingen niet te na ge-

[p. 447]

sproken, als dichter helemaal kopje onder gaat.

Wie mijn (natuurlijk veel te beknopte en dus reducerende) voorstelling van dit dichterschap aan de concrete teksten wil toetsen, kan dat nu dankzij de gebundelde inspanningen van het Vlaams Fonds voor de Letteren, uitgeverij Meulenhoff|Manteau en, vooral, bezorger en uitleider Matthijs de Ridder. Het resultaat is een fraaie uitgave, voorzien van een excellent en zeer informatief nawoord, waarin De Ridder ingaat op de receptiegeschiedenis van Burssens' oeuvre en diens poëzie en de onderliggende poëtica belicht vanuit zijn vroege, activistische engagement en de daaruit resulterende manhaftig gedragen desillusie. Het resultaat is een overtuigende reconstructie. Het verband dat ze legt tussen poëtica en engagement gaat geloof ik in twee richtingen: niet alleen is Burssens' poëtica beter te begrijpen in het licht van zijn vroege politiek-maatschappelijke idealisme en de schipbreuk daarvan, dat gefrustreerde idealisme laat zich ook opvatten als een manifestatie van een combattief romantische levenshouding. Deze levenshouding weigert resoluut genoegen te nemen met de ontoereikende werkelijkheid, ook al raakt die weigering al gauw verbonden met het inzicht dat die ontoereikendheid niet remedieerbaar is. Alleen al om deze consequent volgehouden houding - de houding van ‘een brave zware jongen’, zoals Burssens het zelf uitdrukt in een van zijn nagelaten gedichten - blijven de figuur en het werk van Burssens onweerstaanbaar sympathiek. Daarnaast verdient Burssens het gememoreerd te blijven als de dichter van bundels als Piano, Enzovoort en 12 niggersongs, die verrassend weinig aan poëtische geldingskracht hebben ingeboet.

Erik Spinoy

gaston burssens, Alles is mogelijk in een gedicht. Verzamelde verzen 1914-1965, Meulenhoff|Manteau, Antwerpen/ Amsterdam, 2005, 1.118 p. Bezorgd en voorzien van een na woord door matthijs de ridder.