Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 430]

Art deco in Nederland. Haagse Stijl, Jaap Gidding en K.P.C. de Bazel

Relatief kort na elkaar verschenen recent twee boeken met dezelfde ondertitel: art deco in Nederland. Overzichtswerken van deze stroming? Integendeel. Het betreffen beide specialistische studies. Is zo'n ondertitel - los van het commerciële aspect dat een boek dan een breder publiek vindt - te verdedigen? Een nog recentere publicatie heeft bewust niet voor zo'n brede ondertitel gekozen. In het boek over K.P.C. de Bazel luidt deze: Ontwerpen voor het interieur. De titel van de begeleidende tentoonstelling perkt het terrein nog wat verder in: Ontwerper voor de elite. Had hier niet, met evenveel recht als bij bovengenoemde boeken, ‘Nieuwe Kunst in Nederland’ kunnen worden gebruikt?

Zonder te willen generaliseren is het toch goed om het krachtenveld in Nederland vanaf kort voor 1900 te schetsen. Op ontwerpgebied (architectuur en kunstnijverheid) waren de twee belangrijkste centra Amsterdam en Den Haag. In Amsterdam heerste een strenge stijl met exponenten als H.P Berlage (1856-1933), Jac. van den Bosch (1868-1948), Chris van der Hoef en Jan Eisenloeffel. Met nog een heleboel andere geestverwanten (iedereen die er in die tijd toe deed) richtten de eerste twee in 1900 't Binnenhuis op, een firma die bedoeld was om samen sterk te staan. Door onenigheden volgde kort na de oprichting een uitloop, waarbij slechts Berlage, Van den Bosch en een handvol getrouwen overbleven. In Den Haag werden ongeveer in dezelfde tijd krachten gebundeld door diegenen die zich aangetrokken voelen tot de Arts-and-Craftsbeweging.

Opvallend is dat de belangrijkste tegenreacties die uiteindelijk ontstonden, tegenovergesteld waren aan wat er per centrum leefde. Amsterdam kreeg zijn Amsterdamse School, een stijl die met een overheersende aandacht voor decoratie en zijn pompeuze karakter lijnrecht tegenover Berlage leek te staan. In Den Haag vond dan weer een enorme versobering plaats met iets wat omschreven kan worden als Haagse School of Stijl. En dan zijn er nog de invloeden van het Bauhaus (buismeubilair) én de vormentaal van De Stijl (Mondriaan, Bart van der Leck). En dat alles in een tijdsbestek van circa 25 jaar.

Het merendeel van deze stijlen en tradities was te zien op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1925, de Exposition des Arts Décoratifs et Industriels Modernes. Deze expositie was geheel gewijd aan de toegepaste kunsten. Waar vrij algemeen wordt aanvaard dat deze tentoonstelling het ijkpunt is van wat later art deco is gaan heten, betoogt Timo de Rijk (auteur van het in 2004 verschenen boek over de Haagse Stijl) iets anders: ‘De Expo was dan ook geen centrum of begin van een nieuwe stijl, maar de zichtbare culminatie van een proces dat op dat moment in de meeste Europese landen in volle gang was: de acceptatie door een groot publiek van de modernisering van het dagelijkse leven.’

Haagse Stijl: H. Pander & Zn

De wereldtentoonstelling van 1925 toonde de vele gezichten van de art deco. Maar ook in Nederland waren er vele baleinen die samen de paraplu vormen. Met zijn boek Haagse Stijl. Art deco in Nederland behandelt Timo de Rijk ‘één richting. [...] de stijl die zich in Den Haag vanaf omstreeks 1918 manifesteerde.’ De Rijk hangt deze groep uiteindelijk op aan de kapstok van een belangrijke meubelfabriek, de firma Pander.

Deze firma draaide al jaren mee, had een fabriek - zij het niet als een lopende band - met maar liefst duizend medewerkers. Pander, zo betoogt De Rijk, zag voor het eerst klanten niet als individu, maar in groepen. En zo er klanten waren met een behoudende smaak (goed voor meubels in een ratjetoe van neostijlen), zo zou er ook een markt zijn voor modernistischer meubilair. Al in 1895 speelde Pander hierop in door meubelen in de artnouveaustijl in de catalogus op te nemen. Een omslag bij Pander vond in 1911 plaats. Dan werden twee ontwerpers aangesteld die het moderne een eigen gezicht mochten geven. In 1917 trok de firma Henk (Hendrik) Wouda (1885-1946) aan, die aan de wieg zou staan van wat de Haagse Stijl is gaan heten (Haagse School is, analoog aan de Amsterdamse School, minstens zo gangbaar, maar werd vermeden om verwarring met de schilderschool te voorkomen). Wouda kwam terug na een periode in Duitsland te hebben ‘geleerd’ en richtte zich, en dat is baanbrekend, niet op klassieke voorbeelden, niet op contemporaine Europese tendensen, maar op de Amerikaan Frank Lloyd Wright (1867-1959). Diens vrijwel decoratieloze ontwerpstijl liet zich goed

[p. 431]

vertalen naar fabrieksmatig, maar kwalitatief goed uitgevoerd meubilair. Wouda werkte ‘los-vast’ voor Pander en was daarnaast als zelfstandig architect gevestigd. Wouda werd opgevolgd door een trits (interieur)architecten die in toenemende mate seriematig werkten en zakelijk ontwierpen.

De Rijk bepaalt het belang van de Haagse Stijl in zijn epiloog: ‘De Haagse Stijl was de meest gedurfde interieurvormgeving voor de Nederlandse burgerij van het interbellum’. Let wel: modern, maar niet avant-gardistisch.

Jaap Gidding (1878-1955)

Van een andere orde zijn de ontwerpen van Jaap Gidding. Deze duizendpoot werd recentelijk aan de vergetelheid ontrukt door Museum Boijmans-van Beuningen in Rotterdam. Op de expositie was goed te zien wat een weids palet aan creaties deze man heeft nagelaten. Naast een viertal ‘stijlkamers’ werd ruim baan gegeven aan ‘losse’ decoratieve ontwerpen. Kleuren van de wanden en ander tentoonstellingsmeubilair waren gekozen uit een kleurwaaier die Gidding voor de firma Molijn had samengesteld.

Jaap Gidding en zijn broer Jan kregen na hun vaders dood in 1914 de leiding over het familiebedrijf voor decoratieschilderwerk. Het bedrijf bloeide. Jaap groeide uit tot een van de meest toonaangevende decorateurs van zijn tijd. Stilistisch gezien wordt hij vaak gerekend tot de expressionistische tak van de Amsterdamse School, maar dat is slechts ten dele terecht. Zeer bekend is hij niet meer en dat heeft te maken met de versobering van het decoratieve na de Tweede Wereldoorlog, zijn dubieuze rol in die oorlog en het nadien negeren door critici en kunsthistorici. Ook het feit dat vrijwel al zijn decoraties voor (semi-)openbare gebouwen zijn vernietigd, draagt daaraan bij. Wie iets van zijn vermogens op dat vlak wil bewonderen, bezoeke de volledig gerestaureerde Tuschinski-bioscoop in Amsterdam. Voor deze overdadig gedecoreerde bioscoop tekende Gidding voor muurschilderingen en tapijten.

Vaas ontworpen door Jaap Gidding, ca. 1927, beschilderd glas, Glasfabriek Leerdam - Collectie Museum Boijmans- van Beuningen, Rotterdam.

Jaap Gidding werkte hoofdzakelijk in opdracht. Het overzicht dat de auteurs van het bij de expositie in Rotterdam uitgegeven boek bieden, is indrukwekkend. Gidding ontwierp voor horecagelegenheden, bioscopen, theaters, winkels, woonhuizen, schepen en tentoonstellingen. Zijn decoraties betreffen, naast de genoemde schilderingen en tapijten, onder andere glas-in-loodramen en mozaïeken. Losse ontwerpen leverde hij voor vele soorten textiel (als trijp en damast), behang en vanaf midden jaren twintig ook keramiek (voor liefst vier verschillende bedrijven) en glas (Glasfabriek Leerdam). Het hoogtepunt van zijn bedrijvigheid lag in 1925 wanneer er tapijten naar zijn ontwerp te zien waren in het Nederlands Paviljoen op de wereldtentoonstelling in Parijs.

Hoe verhoudt de art deco van Gidding zich nu tot die van de Haagse School? Begin maart 2006 kwam een groep specialisten bijeen om te luisteren naar voordrachten van de auteurs van de hier besproken boeken en van de samenstellers van de tentoonstellingen. Timo de Rijk benadrukte nog maar eens dat de art deco een verzamelnaam is voor tal van onderstromen, waarbij hem één aspect het meeste opviel: art deco is niet de zoveelste stroming die past in een bespreking als stijlgeschiedenis, maar is

[p. 432]

ontstaan vanuit commerciële belangen. Noem het vernieuwend klantgericht. Mienke Simon Thomas toetste vervolgens het oeuvre van Jaap Gidding aan kenmerken die typerend worden geacht voor de art deco: decoratief, ook zonder decoratie; theatraal; vereenvoudiging, gebruik makend van het idioom van de avant-garde; vernieuwend in materiaalgebruik; effectbejag; herhaald gebruik van zelfde motieven en commercieel. Moeiteloos kon Simon Thomas al deze criteria in het werk van Gidding aantonen, waardoor het volledig tot de art deco kan worden gerekend. Maar datzelfde geldt voor de voortbrengselen van de Haagse Stijl. Misschien zou het voor de boeken over de Haagse Stijl en Jaap Gidding al voldoende zijn geweest om één woordje toe te voegen aan de ondertitel: ‘een’: Een art deco in Nederland.

K.P.C. de Bazel (1869-1923)

De periode dat architect Karel de Bazel (zelfstandig) ontwierp voor het interieur loopt van 1894 tot zijn dood in 1923. Anders dan misschien verwacht zou mogen worden, is er in zijn ontwerpen niets dat duidt op invloeden van de art deco (ook niet in zijn late werk), maar evenmin is het werk te omschrijven als (een Nederlandse variant op) de art nouveau.

Het boek van Yvonne Brentjens is een natuurlijk vervolg op een vergelijkbare publicatie over H.P. Berlage. Er zijn nogal wat overeenkomsten tussen deze twee. Beiden waren vooreerst architect. Maar voor beiden gold dat exterieur en interieur zo nauw met elkaar verbonden zouden moeten zijn, dat ze door dezelfde persoon of tenminste vanuit dezelfde visie zouden moeten worden gecreëerd. Berlage ontwierp voor zijn beroemde Beurs in Amsterdam werkelijk elk detail. Het bekendste werk van De Bazel, het gebouw van de Nederlandse Handel-Maatschappij (tot voor kort kantoor van ABN-AMRO en waar vanaf eind 2006 het Amsterdams Gemeentearchief intrekt) is voltooid ná zijn dood. Ook dat pand zou volledig worden ingericht volgens de denkbeelden

K.P.C. de Bazel, boudoir aan het Bezuidenhout, ca. 1900 - Collectie Nederlands Architectuur Instituut, Rotterdam.

van de architect. Zijn medewerkers hebben dat dan ook ‘in zijn geest’ gedaan.

De Bazel is wel te beschouwen als eenling in zijn tijd. Weliswaar had hij compagnons en goede contacten met collega-ontwerpers en architecten, hij staat op zichzelf. Hij was een vurig aanhanger van de theosofische gedachte - al waren dat er velen in zijn tijd - en hij ontwierp op systeem. Hij liet zich niet al te veel gelegen liggen aan de tijdgeest, maar richtte zich hoofdzakelijk op bronnen als de Assyrische, Egyptische vormentaal en later de Klassieken (Grieken). Dit alles mondde uit in zeer verfijnde meubelen, gemaakt met veel aandacht voor het detail en ingehouden, maar vaak wel aanwezige ornamentiek. Goedkoop waren zijn meubelen niet en het wekt geen verwondering dat hij slechts een beperkte klantenkring had. De Bazel blijkt vooral één op één met zijn klanten te hebben gewerkt. Meubels en inrichting kwamen in goed overleg tot stand. Yvonne Brentjens heeft haar boek dan ook opgebouwd rondom de opdrachtgevers. Deze opdrachtgevers waren (volgens het voorwoord van Wim van Krimpen): ‘vrijwel zonder uitzondering [...] welvarende fabrikanten en bankiers alsmede een vermogende intellectuele elite. In veel gevallen betr[o]ffen het maatschappelijk bevlogen personen die vernieuwend wil[d]en wonen zonder dat zij tot de avant-garde wens[t]en te behoren.’ Daar komt een van de belangrijkste criteria van de art deco om de hoek kijken. En dan blijkt dat ook de Nieuwe Kunst vele gezichten

[p. 433]

heeft. De geometrische versieringen van bijvoorbeeld Van der Hoef en Berlage aan het begin van de twintigste eeuw hebben stilistisch geen verwantschap met de zweepslagen van de internationale art nouveau. De Bazel keek niet of nauwelijks naar wat collega's deden, noch in zijn directe omgeving, noch internationaal. Hij ontwikkelde zich in zichzelf gekeerd.

Tijdens de eerder genoemde studiedag van specialisten omschreef iemand zijn meubels als té perfect, té doordacht en dus als saai. Daar zullen zijn opdrachtgevers geen boodschap aan hebben gehad.

Frank van der Ploeg

K.P.C. de Bazel. Ontwerper voor de elite is t/m 11 juni 2006 te zien in het Gemeentemuseum Den Haag. Daarna verhuist de tentoonstelling naar het Drents Museum in Assen (van 4 juli t/m 15 oktober 2006).
timo de rijk, De Haagse Stijl. Art deco in Nederland, NAi, Rotterdam / Haags Gemeentemuseum, Den Haag, 2004, 192 p.
mienke simon thomas, elly adriaansz, sandra van dijk, Jaap Gidding. Art deco in Nederland, Museum Boijmans-van Beuningen, Rotterdam, 2006, 197 p.
yvonne brentjens, K.P.C. de Bazel (1869-1923). Ontwerpen voor het interieur, Haags Gemeentemuseum, Den Haag / Waanders Uitgevers, Zwolle, 2006, 240 p.