Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 315]

Taal & cultuur

Een Indisch en een Indonesisch lexicon

Wie mocht willen weten wat woorden als ‘Indisch’, ‘Allah’, ‘opium’, ‘aloen-aloen’ of ‘angrek’ betekenen, kan sinds kort terecht in het Indisch lexicon. Dit omvangrijke lexicon is speciaal samengesteld ‘voor iedereen die zich verwant voelt met of geïnteresseerd is in “ons” Indische verleden’. Het beoogt de Indische literatuur toegankelijk te maken door het verklaren van woorden die in Indië werden gebruikt door mensen die daar een substantieel deel van hun leven hebben doorgebracht (Indische Nederlanders, Indo's), en daarmee de taal en het denken van de Indische gemeenschap inzichtelijk te maken. In het boek zijn 7.500 lemma's opgenomen met 7.900 citaten (op de bijbehorende cd-rom 19.000 lemma's en 34.000 citaten). Deze lemma's en citaten zijn afkomstig uit 105 ‘Indische’ bronnen, die helaas niet al te evenredig de periode van 1600 tot heden vertegenwoordigen: 5 teksten betreffen de zeventiende eeuw, 1 de achttiende, 6 de negentiende, 21 de periode 1900-1942 en maar liefst 72 de periode daarna. Tot deze bronnen behoren voornamelijk teksten uit de Indische letteren, maar merkwaardig genoeg wordt ook gebruik gemaakt van historische werken over Indië van bijvoorbeeld Bossenbroek uit 1994 en Fasseur uit 1995.

Wat ‘Indisch’ is, wordt wel heel breed opgevat. Zo komen we naast daadwerkelijk als ‘Indisch’ te kenschetsen lemma's ook talloze ingangen tegen als ‘Holland’, ‘Hollander’, ‘Hollands’, ‘Hollandsch’, en ‘hibiscushaag’, ‘hibiscusplant’, of ‘katoen’, ‘opium’ etc. Het grote aantal lemma's is te verklaren doordat ook alle spellingvarianten als aparte lemma's worden opgenomen. Zo worden bij ‘aloen-aloen’ tussen haakjes de varianten ‘aloon-aloon’, ‘aloong-aloong’, ‘alun-alun’ en ‘alung-alung’ opgenomen, maar deze worden volstrekt overbodig ook nog eens als aparte ingangen beschreven. Ook afleidingen en woordgroepen worden als aparte lemma's opgenomen. Na ‘opium’ volgen er maar liefst veertien van dergelijke ingangen.

Woordgroepen worden vaak gealfabetiseerd op het eerste woord. Zo volgen er op ‘Indisch’ twaalf samenstellingen als aparte lemma's, waaronder ‘Indische jongen’, ‘Indisch meisje’, ‘Indische gastvrijheid’. Deze worden opgenomen bij de I vanwege het ‘spreekwoordelijke karakter’ ervan. Bij dergelijke woordgroepen wordt doorgaans volstaan met het geven van een citaat. De gebruiker mag de betekenis zelf uit de context afleiden.

Bij de lemma's wordt nergens een ‘eigen’ betekenisomschrijving gegeven, maar steeds worden de betekenissen vermeld die in woordenboeken of naslagwerken zijn gevonden. Zo worden bij het lemma ‘Allah’ maar liefst negen verschillende woordenboeken aangehaald, die allemaal precies dezelfde betekenis geven. Op de cd-rom wordt nog vermeld dat dit

Nederlands-Indonesisch prentenwoordenboek.

[p. 316]

woord ontleend is aan het Maleis (sic!). Bij het woord ‘anggrek’ worden tien bronnen opgenomen die één voor één de betekenis ‘orchidee’ vermelden. Bij het woord ‘sobat’ worden twaalf bronnen vermeld die als betekenis ‘vriend’ geven. Bij het lemma ‘sen’ moeten zes woordenboeken bewijzen dat het hier om ‘cent’ gaat. Uit welke taal het ‘Indische’ woord afkomstig is wordt alleen op de cd-rom vermeld: zo komt ‘sen’ dan uit het Maleis, en ‘gereh’ uit het Javaans. Dat het hier om verbasteringen van het Nederlandse ‘cent’ en ‘gerecht’ gaat, wordt vreemd genoeg niet duidelijk gemaakt.

De gekozen opzet is buitengewoon omslachtig. Bij de keuze van de lemma's had volstaan kunnen worden met die woorden die in Van Dale niet voorkomen en met de woorden die in Van Dale als ‘Indisch’ worden opgegeven. Spellingvarianten, afleidingen en samenstellingen kunnen steeds bij één lemma worden vermeld en dienen niet als aparte ingangen te worden beschreven. Het gebruiken van woordenboeken en andere naslagwerken is alleen zinvol om tot ‘eigen’ betekenisomschrijvingen te komen. Citaten kunnen deze betekenissen zinvol illustreren, maar het opnemen van talloze citaten die steeds dezelfde betekenis illustreren, is niet nuttig. Het opsommen per lemma van allerlei woordenboeken die steeds dezelfde betekenisomschrijving geven is niet zinvol en alleen maar storend. De omvang van het lexicon is door dit alles ruim het dubbele geworden voor wat nodig en nuttig is. Wat nu voorligt, is een weinig zinnige uitgave die alleen via de cd-rom nog enigszins zinvol wordt gemaakt door het kunnen zoeken op thema, taal en woordsoort. Dat de Stichting Het Gebaar de uitgave van dit lexicon substantieel heeft menen te moeten subsidiëren, is onbegrijpelijk. Het boek is prachtig uitgegeven, maar het is de 60 euro die het moet kosten inhoudelijk absoluut niet waard.

De overgrote meerderheid van de ‘Indische’ woorden is ontleend aan het Maleis. Voor veel van de betekenisomschrijvingen had

Nederlands-Indonesisch prentenwoordenboek.

het Indisch lexicon dan ook kunnen volstaan met het raadplegen van het waardevolle Indonesisch-Nederlands woordenboek van A. Teeuw, dat dateert uit 1990. Na bijna vijftien jaar is daar nu eindelijk de wetenschappelijk verantwoorde pendant van verschenen en dat zelfs in twee verschillende versies.

In 2004 verscheen het Nederlands-Indonesisch woordenboek, samengesteld door de taalkundigen Susi Moeimam en Hein Steinhauer, en in 2005 verscheen van dezelfde auteurs de uitgave Kamus Belanda-Indonesia. Het Nederlands-Indonesisch woordenboek is gericht op de productieve behoeften van Nederlandstalige gebruikers voor wie het Indonesisch een vreemde taal is. Het bevat 46.000 ingangen geselecteerd op frequentie en gangbaarheid. De lemma's zijn voorbeeldig voorzien van grammaticale informatie, voorbeeldzinnen, collocaties en idiomen. De Kamus Belanda Indonesia vormt een receptieve variant van dit woordenboek en is gericht op de receptieve behoeften van Indonesiërs die zich het Nederlands willen eigen maken. Voor hen zijn ruim 50.000 ingangen geselecteerd gebaseerd op modern Nederlands. Ze zijn steeds voorzien van informatie over uitspraak en intonatie en van relevante grammaticale informatie als lidwoorden en meervoudsvormen van zelfstandige naamwoorden, hulpwerkwoorden hebben en/of zijn, werkwoordstijden, de comparatieve en

[p. 317]

superlatieve vormen van bijvoeglijke naamwoorden. De betekenissen worden steeds geïllustreerd door voorbeeldzinnen en overal zijn collocatie en idiomen opgenomen en verklaard. Voorafgaand aan het eigenlijke woordenboek treft men in tien bladzijden een even korte als heldere grammaticale beschrijving aan van het Nederlands, gevolgd door een lijst met onregelmatige werkwoorden.

Zowel Nederlanders als Indonesiërs bezitten nu eindelijk elk een op de eigen behoeften afgestemd modern, wetenschappelijk verantwoord en omvangrijk Nederlands-Indonesisch lexicon. De auteurs hebben hiermee de bestudering van zowel het Indonesisch als het Nederlands een onschatbare dienst bewezen. Beide edities zijn fraai uitgegeven. De Nederlandse editie kost net geen 50 euro, de Indonesische omgerekend 28 euro - een astronomisch bedrag als men bedenkt dat het minimumloon in Jakarta in 2006 is verhoogd tot 70 euro.

Kees Groeneboer

peter mingaars, jaap heij, maudy smith, pim postumus, Indisch lexicon. Indische woorden in de Nederlandse literatuur: ‘Een vervliegende woordenschat’, Hes & De Graaf Publishers, 't Hoy-Houten, 2005, 630 p. + cd-rom.
susi moeimam & hein steinhauer, Kamus Belanda-Indonesia, Gramedia Pustaka Utama / KITLV, Jakarta, 2005, 1.263 p.
susi moeimam & hein steinhauer, Nederlands-Indonesisch woordenboek, KITLV Press, Leiden, 2004, 1.123 p.