Ons Erfdeel. Jaargang 49

De oudste stad van Nederland

Voor veel Nederlanders is Nijmegen vooral de stad van de vierdaagse, een soort elfstedentocht voor wandelaars die onder alle weersomstandigheden doorgaat. De oorsprong van dit evenement ligt kort na 1900, en sinds 1925 heeft de vierdaagse jaarlijks in Nijmegen plaatsgevonden (met uitzondering van de periode 1940-'45) en groeide het uit tot een steeds massaler spektakel met internationale allure. Maar Nijmegen is een stad met vele gezichten. Het is ook de Keizer Karelstad, omdat Karel de Grote er een paleis had, de stad waar Albertus Magnus de kerk wijdde en waar Jan Brugman (‘praten als...’) zijn laatste adem uitblies, de stad waar Mariken aan de duivel verzaakt, de stad waar katholiek Nederland in academisch opzicht emancipeerde, het Havana aan de Waal, met een links stadsbestuur en een actieve krakersbeweging, en sinds kort ook met zekerheid de oudste stad van Nederland.

Zoals er tussen Tongeren en Doornik eindeloos is gebakkeleid over wie zich de oudste stad van België mag noemen, zo hebben in Nederland Nijmegen en Maastricht lang om de eer gestreden. Sinds echter in 2001 niemand minder dan de stadsarcheoloog van Maastricht vaststelde dat Nijmegen de oudste rechten heeft, is er geen twijfel meer mogelijk: Nijmegen is de oudste stad van Nederland. Daarbij telt niet alleen dat keizer Traianus rond 110 marktrecht verleende aan de hoofdplaats van de Bataven, maar ook dat kan worden aangetoond dat de plaats sinds de Romeinse tijd onafgebroken bewoond is geweest. Van Traianus kreeg de stad ook haar huidige naam, die ontstond uit het Keltische Noviomagus (‘nieuwmarkt’) in de volledige naam Municipium Ulpia Noviomagus Batavorum.

Het exacte jaar waarop Traianus deze gunst verleende, is onbekend en omdat vaststaat dat de plaats zelf toen al ruim honderd jaar bestond, besloot het gemeentebestuur 2005 uit te roepen tot feestjaar om het tweeduizendjarig bestaan te vieren. Hiermee lijkt het dat in Nijmegen de tijd sneller gaat dan elders. In 1930 werd feestelijk herdacht dat de stad zevenhonderd jaar eerder stadsrechten kreeg van de Duitse koning Hendrik VII, in 1955 werd ‘1850 jaar stad’ gevierd en vijftig jaar later zijn het dus al twee millennia. Wat de archeologen betreft, mogen daar best nog enkele millennia bij, want in feite wordt al sinds de late steentijd gewoond in het gebied dat nu Nijmegen is.

Zo'n stedelijk jubileum vormt een mooie aanleiding voor een op academische leest geschoeide stadsgeschiedenis, een fenomeen waarvoor al meerdere Nederlandse gemeenten de afgelopen jaren geld hebben uitgetrokken.

[p. 305]

Drie lijvige banden zijn het resultaat, achtereenvolgens over ‘prehistorie en oudheid’, ‘middeleeuwen en nieuwe tijd’ en ‘negentiende en twintigste eeuw’. De boeken zijn vlot leesbaar en rijk geïllustreerd en voldoen daarmee uitstekend aan de eis dat zij ook voor een breed publiek toegankelijk moeten zijn. De auteurs zijn allemaal zeer deskundig en inhoudelijk zit het dus ook wel goed. Toch valt bij nadere beschouwing het een en ander op.

Zo mag dan vaststaan dat Nijmegen een continue bewoningsgeschiedenis kent, over de eerste eeuwen na de Romeinse tijd is zo goed als niets bekend. Daardoor is er nauwelijks sprake van een aansluiting tussen deel één en de beide andere delen van dit werk. Het eerste deel vormt een zeer welkome samenvatting van de stand van zaken in het omvangrijke archeologische onderzoek in en om Nijmegen, evenwichtig en naar de laatste stand van de wetenschap. Bovendien is dit deel uitstekend geannoteerd, wat van de beide andere delen absoluut niet kan worden gezegd. Dit boek zal ook voor archeologisch geïnteresseerden ver buiten Nijmegen nog lang een naslagwerk zijn. Hiermee is meteen ook de klacht dat de delen niet afzonderlijk te koop zijn absoluut gegrond. Zeker deel één is een boek op zichzelf en zou los in de handel moeten zijn.

In de ‘middeleeuwen en nieuwe tijd’ was Nijmegen bepaald geen wereldstad. De plaats was van belang omdat er zich een palts - een koninklijk paleis - bevond waar de Duitse koningen met enige regelmaat verbleven. Zij werd echter geen belangrijke haven of marktplaats en kreeg geen munt. Zoals gezegd kreeg de stad in 1230 (opnieuw) stadsrechten, maar belangrijker is de verpanding aan graaf Otto II van Gelre in 1247. Omdat de Duitse koning (dat was in dit geval graaf Willem II van Holland) dit pand nooit inloste, bleef Nijmegen bij Gelre. In dit uitgestrekte hertogdom lag Nijmegen centraal en werd het een van de belangrijkere steden.

In het voorwoord op deel twee wordt gezegd dat in deze periode de stad op cultureel gebied

Bij het huidige Maasplein in Nijmegen lagen twee tempels, elk op een binnenplein dat aan drie zijden door een overdekte zuilengang was omgeven - Tekening Paul Maas en Eric van Rootselaar.

geen rol van betekenis speelde, maar dit wordt in het betreffende hoofdstuk toch wat genuanceerd door te wijzen op het feit dat zoveel materiaal uit de middeleeuwen verloren is gegaan of niet meer eenduidig met deze stad in verband kan worden gebracht. De opmerking staat ook in schril contrast met wat de tentoonstelling over de gebroeders Van Limburg (ook deel van de viering van tweeduizend jaar stad) wilde doen geloven. De wereldberoemde miniaturisten van Jean, duc de Berry, kwamen uit Nijmegen en stamden daar uit een familie van schilders en edelsmeden. Dat zij hun vaardigheden opdeden in een cultureel vacuum is nauwelijks denkbaar.

Een belangrijke impuls die Nijmegen deed uitstijgen boven het niveau van een provinciestad was de oprichting in 1923 van de Katholieke Universiteit, de huidige Radboud Universiteit. Opmerkelijk is dat tot diep in de jaren '60 deze universiteit vooral studenten trok uit niet-academische milieus (en erg veel uit Limburg en een deel van Noord-Brabant). In sociaal-cultureel opzicht bracht de universiteit in de stad vooral sinds de jaren '60 een tegencultuur op gang, links, actiebereid en ‘alternatief’, waarvan de sporen nog steeds sterk aanwezig zijn.

Al deze aspecten - en uiteraard nog veel meer - komen in de nieuwe geschiedschrijving uitvoerig aan bod. Wat niet in het lopende verhaal paste, is ondergebracht in kadertek-

[p. 306]

sten die soms anekdotisch van aard zijn, maar vaak ook kleinere zaken uitdiepen of kanttekeningen plaatsen. Opvallend is dat de delen twee en drie nauwelijks geannoteerd zijn, terwijl deel één laat zien hoe dit zonder problemen (extra ruimtebeslag) mogelijk was geweest. Een ander gemis is, dat in alle delen de registers uitsluitend persoonsnamen bevatten. Het register op deel één bleef zo noodgedwongen uiterst kort, maar ook voor het geheel was het een weldaad geweest om topografische elementen en tenminste een beperkt aantal zaken in het register op te nemen. Bovendien zijn de registers blijkbaar automatisch aangelegd, zodat nu zelfs de ondertekenaars van de voorwoorden en de auteursnamen uit de inhoudsopgave erin staan.

De kwaliteit van de illustraties - veel en gevarieerd - is erg wisselend, van ronduit slecht tot heel behoorlijk, terwijl de bijschriften bijzonder inconsequent zijn in het vermelden van aard en verblijfplaats van het afgebeelde object. Bovendien staan - in deel twee en drie meer dan in deel één - de illustraties vaak juist niet bij de tekstpassages die zij verluchten of toelichten. Maar met deze aanmerkingen op details blijft overeind dat hier een mooi voorbeeld van stedelijke geschiedschrijving voorligt.

Toch ontbreekt er ook iets in deze geschiedschrijving. Weliswaar is er voor elke behandelde periode ook een hoofdstuk ‘cultuur’, maar daarin gaat het in hoofdzaak om de passieve beoefening van de kunsten en om vrijetijdsbesteding, naast zaken als het religieuze leven en onderwijs. Dat getuigt van een ambtenarenopvatting van het begrip cultuur en wekt de indruk dat in Nijmegen nooit een kunstenaar is opgestaan. Dat kan toch niet juist zijn? En zelfs als het waar is, dan vereist dat toch enige nadere beschouwing?

Weliswaar is aan cineast Joris Ivens een kadertekst gewijd, maar die gaat vooral over diens omstreden politieke keuzes. Ook een kader is er voor Galerie Marzee, een particulier initiatief dat een podium biedt aan hedendaagse kunst uit binnen- en buitenland, inclusief muziek. Enkele anderen worden terloops genoemd, bijvoorbeeld Robert van Gulik als oud-leerling van het Stedelijk Gymnasium. In dat geval doet de omschrijving ‘diplomaat, schrijver en spion’ absoluut geen recht aan de kwaliteiten van deze man die behalve door zijn verhalen over rechter Tie ook internationaal naam maakte als sinoloog. Ook de naam van W Asselbergs (Anton van Duinkerken) valt enige malen terloops en A. den Doolaard wordt genoemd omdat hij sinds 1948 stukjes mocht schrijven voor het dagblad De Gelderlander, en dat terwijl hij niet katholiek was. Dichters als Victor Vroomkoning en zelfs H.H. ter Balkt ontbreken volledig.

Misschien is kenmerkend dat ook de collectie moderne kunst in Museum Het Valkhof, gepresenteerd in een overzichtsboek uit 1999, nauwelijks of geen werk bevat van kunstenaars die in Nijmegen zijn geboren. Werkzaam in Nijmegen waren in 1999 volgens dit boek Frank Bezemer, Servie Janssen, Geert Jan van Oostende, Margriet Smulders en Robert Terwindt (in 1940 geboren in Berg en Dal bij Nijmegen). Van hen kreeg alleen de laatste een vermelding in de geschiedschrijving en wel als lid ‘van een groep aan de Arnhemse Academie opgeleide kunstenaars’, terwijl hij van 1957 tot 1962 studeerde in Tilburg! De conclusie ligt voor de hand: er moet bij dit grote naslagwerk over Nijmegen nog een deel vier komen over de geschiedenis van de creatieve, actieve kunstbeoefening in deze stad.

Lauran Toorians

hans bots e.a. (red.), Nijmegen. Geschiedenis van de oudste stad van Nederland, 3 dln., Inmerc by / Stichting Stadsgeschiedenis Nijmegen, 2005, 304 + 608 + 608 p.
Nog tot 7 mei 2006 loopt in het Museum Het Valkhof de tentoonstelling ‘Nijmegen, oudste stad van Nederland’. Aan die tentoonstelling is de illustratie bi dit artikel ontleend. Meer informatie: Museum Het Valkof, Kelfkensbos 59, Postbus 1474, NL-6501 BL Nijmegen, tel. [phone], fax: [phone], [e-mail], www.museumhetvalkhof.nl. Bij de expositie verscheen ook een catalogus: Nijmegen. Oudste stad van Nederland, Museum Het Valkhof, Nijmegen, 2005, 88 p.