Ons Erfdeel. Jaargang 49

De hogere ontleedkunde van 't Barre Land

Hun thuisbasis is het voormalige sectiegebouw van het Veterinair Pathologisch Instituut in Utrecht. Hoge plafonds. Een granieten vloer. Witte wandtegels. Vroeger werden er dode dieren aan zware rails de ruimte binnengevoerd. Professoren in de veeartsenij gaven er anatomische les. Op spekstenen tafels brachten studenten het geleerde in praktijk. Meer dan een halve eeuw lang. Eind jaren zestig verdwenen de professoren en de studenten naar de rand van de stad. Op het voormalige terrein van de faculteit diergeneeskunde werden haast alle gebouwen gesloopt. De manège bleef en werd verbouwd tot een onderkomen voor de Paardenkathedraal van Dirk Tanghe. Het sectiegebouw bleef eveneens en verschaft sinds 1996 onderdak aan de elf theatermakers van 't Barre Land - die hun gebouw toepasselijk de Snijzaal doopten.

Toepasselijk, want net als de academici van toen zijn ook de acteurs en de medewerkers van 't Barre Land ontleedkundigen. Een grondige literaire en dramaturgische voorbereiding ligt aan de basis van hun voorstellingen.

[p. 275]

De grootste uitdaging vormen daarbij de meest weerbarstige teksten uit de (toneel)literatuur. Materiaal waarvoor het fileermes ongeschikt is en dat om zwaarder gereedschap vraagt om een bevredigende analyse tot stand te brengen. Weken-, nee maandenlang storten ze zich op een tekst als De familie Schroffenstein, de eersteling van Heinrich von Kleist, waartoe geen Neder lands of Vlaams gezelschap zich eerder liet verleiden. De wereld van Von Kleist, de geest van zijn tijd, de mogelijkheden en de onmogelijkheden van deze bloedige tragedie worden tot in alle diepten en uithoeken verkend. Met als resultaat een drie uur durende voorstelling die ook na de première onophoudelijk wordt bijgesteld. Niet op last van een regisseur, want die heeft 't Barre Land meestal niet, maar op initiatief van de acteurs zelf, nu zij eenmaal geconfronteerd zijn met hun publiek.

In het seizoen 2004-2005 was De familie Schroffenstein een exercitie die de tolerantie van de toeschouwer stevig op de proef stelde en die nogal wat tegenstrijdige reacties opwierp, van diepe bewondering tot hartgrondig afgrijzen. De critici waren verdeeld en ook op de website Moose.nl, waar toeschouwers hun zogenaamde minirecensies kunnen plaatsen, regende het net zo hard ‘geweien’ als tomaten. Het materiaal dat 't Barre Land kiest, is nu eenmaal niet minder uitgesproken dan de wijze waarop daaraan in het theater vorm wordt gegeven. Men kan zich vinden in de intellectuele benadering en de onderkoelde acteerstijl, maar men kan zich ook ergeren aan de gevoelde kilte en de wellicht geforceerd aandoende experimenteerdrift. Ontegenzeglijk ligt op het verstandelijke bij 't Barre Land een zwaarder accent dan op het emotionele of het visuele. Het grote gebaar en het spektakel worden bewust gemeden om toch vooral ruimte te bieden aan intellectuele reflectie.

In het extreme werd deze gedragslijn doorgetrokken in de Hamlet-productie uit het seizoen 2000-2001, gemaakt in samenwerking met het Brusselse Kaaitheater en regisseur Jan Ritsema. Wie nooit eerder van z'n leven een

't Barre Land, ‘De president’ - Foto Fran van der Hoeven.

Hamlet had gezien, kon deze maar beter mijden. Iedere mogelijkheid tot herkenning en identificatie ontbrak, sterker nog: er was zelfs geen sprake van een rolverdeling. De zeven acteurs speelden alle in het stuk voorkomende personages, met de bedoeling van deze Hamlet ‘een feest van taal en denken’ te maken. Niet van tevoren, maar pas tijdens het spel werd vastgesteld wie een bepaalde tekst ging zeggen. Daarmee richtte de aandacht zich op de taal en op niets dan de taal. Geen spel, geen psychologie, geen interpretatie, geen actualisering. Hamlet als essay, niet als toneelstuk.

Vergeleken met zulk eerder werk, zijn de beide voorstellingen die 't Barre Land in 2006 in reprise neemt van een verrassende toegankelijkheid. Met Anatol, het eerste stuk van Arthur Schnitzler, voltooid in 1892, en De president, de bijtende satire van Thomas Bernhard uit 1975, maakt de groep een tournee door Nederland en Vlaanderen. Niet dat 't Barre Land zich plotseling bekeerd heeft tot een meer klassieke speelstijl, verre van dat. Ook in deze twee producties vallen acteur en personage niet samen, maar staan ze juist opzettelijk en nadrukkelijk naast elkaar, en ook in deze producties lijkt het proces - theater maken - minstens zo belangrijk, zo niet belangrijker, dan het product - de voorstelling. Nieuw is deze theatrale opvatting overigens niet, ook niet op nationaal niveau. Het experimenteren op het raakvlak van werkelijkheid en fictie, en het uitgangspunt dat elke acteur in de eerste plaats drager is van het geheel, en pas in de tweede plaats drager van zijn eigen rol, kennen

[p. 276]

we van Maatschappij Discordia - het baanbrekende collectief waaraan 't Barre Land onmiskenbaar schatplichtig is. Daarnaast toont de groep een zekere ‘filosofische’ verwantschap met groepen als Dood Paard en Tg Monk in Nederland, en met de Roovers, Tg STAN en De Onderneming in Vlaanderen.

Anatol, lichtvoetiger en komischer dan De president, is 276 niet één doorlopend stuk, maar een collage van zeven korte eenakters die stuk voor stuk de man-vrouwrelatie als onderwerp hebben. Vincent van den Berg speelt de titelrol, zijn vriend Max wordt gespeeld door Ingejan Ligthart Schenk, de zeven vrouwen worden vertolkt door Margijn Bosch. Meteen in de eerste eenakter wordt de toon gezet. De stellige overtuiging van de hoofdpersoon dat vrouwen per definitie ontrouw zijn - net als mannen overigens - roept herinneringen op aan de ziekelijke achterdocht van de hoofdpersoon uit De vader van August Strindberg.

Maar waar Strindberg zich een vrouwenhater toont, lijkt Schnitzler vooral een vrouwenliefhebber. In Anatol zijn de vrouwen het mannelijk geslacht telkens weer op een prettige manier te slim af, dankzij een inzicht en een subtiliteit die bewondering afdwingen. Daarbij verleent Margijn Bosch aan Cora - evenals daarna aan de andere zes vrouwen - een charme die ons meteen voor haar en haar personage(s) inneemt. De Anatol van 't Barre Land is een ontdekking, een prachtige voorstelling, vol aangename diversiteit en tintelend van lichtvoetigheid. Een voorstelling bovendien die gelukkig méér doet dan de gedachten aan het werk zetten. De vormgeving, simpel maar doeltreffend, streelt het oog, en het spel, onderkoeld maar onderhoudend, raakt het hart. Niet helemaal typisch voor 't Barre Land dus? Misschien is het beter om te zeggen dat de groep er met Anatol in slaagt trouw te blijven aan haar principes en tegelijk een gloedvolle productie maken.

De president, in de meeste theaters direct vóór of na Anatol geprogrammeerd, is van een heel ander kaliber. Het deel voor de pauze

't Barre Land, ‘Anatol’ - Foto David Adams.

speelt zich af in de slaapkamer van de president en zijn vrouw, waar beiden zich voorbereiden op een begrafenis. Bij een aanslag op de president door ‘anarchisten’ is deze er met een schampschot vanaf gekomen, maar een hoge militair is abusievelijk wél getroffen. En ook de hond, het lievelingetje van de presidentsvrouw, is niet heelhuids aan de aanslag ontkomen. Als vrouw van de president houdt Margijn Bosch een lange, kortzichtige, nerveuze monoloog waarin het hondje dieper betreurd wordt dan de politieke situatie in het land. Plaatste Bernhard zijn tekst tegen de achtergrond van de terreur van de Rote Armee Fraktion, nu ben je geneigd te denken aan de bontjas van Elena Ceauçescu. Of aan iets of iemand anders, want 't Barre Land wil nu juist niet duiden, maar aan de actualiteit ontstijgen en de diepere mechanismen van de macht blootleggen.

In het tweede deel verplaatst de scène zich naar Estoril, de Portugese badplaats waar de president na de aanslag met zijn stompzinnige, spilzieke minnares naartoe is gevlucht. Je moet goed luisteren om tijdens de monoloog van de president, opnieuw een fraaie rol van Vincent van den Berg, bij de les te blijven. Zijn oratie speelt minder in op de lach dan die van de presidentsvrouw en vliegt inhoudelijk vele kanten op, zoals de man zelf stuurloos is geworden en zijn toevlucht zoekt in losbandigheid en drank. Maar zonder de tekst op de voet te volgen - 't Barre Land stelt zijn publiek hier weer eens danig op de proef - dringen de grondtonen door van decadentie, perversiteit

[p. 277]

en arrogantie waardoor machthebbers door de eeuwen heen niet alleen gedreven zijn, maar ook verjaagd en ten val gebracht.

Met het vertrek, aan het begin van het seizoen 2005-2006, van acteur Jacob Derwig naar Toneelgroep Amsterdam en van dramaturge Ellen Walraven als artistiek directeur naar De Balie, eveneens in de Nederlandse hoofdstad, verloor 't Barre Land twee gezichtsbepalende figuren. De bewezen hechtheid van het collectief zal dit verlies moeiteloos kunnen pareren. De twee actuele producties tonen afdoende aan tot welke prestaties de Utrechtse kunstenaars in staat zijn, ook, of juist wanneer zij relatief onbekend repertoire op de ontleedtafel leggen. Met Anatol en De president neemt 't Barre Land een voorschot op een vervolg dat onverminderd fascinerend en spraakmakend zal blijken.

Jos Nijhof

't Barre Land, Biltstraat 166, NL-3572 BP Utrecht, tel. [phone], fax [phone], [e-mail], www.barreland.nl.