Ons Erfdeel. Jaargang 49

Vlaams cultuurbeleid gewikt (en een beetje gewogen)

Niet dat het echt publicaties of beschouwingen régent, maar tijdens de voorbije jaren is het aantal studies over een of meer aspecten van het Vlaamse cultuurbeleid aanzienlijk toegenomen. Die opvallende stijging is goeddeels het gevolg van een belangrijke verandering binnen het bestudeerde ‘object’. Onder Luc Martens, cultuurminister van 1995 tot 1999, kreeg het Vlaamse cultuurbestel een eerste serieuze impuls in de richting van een meer afstandelijk en reflexief beleid. Martens hervormde de advisering en bestelde studies, en trachtte tevens de invloed van de zuilen terug te schroeven. Zijn opvolger, Bert Anciaux, continueerde deze aanpak en loodste met enkele geruchtmakende uitspraken over ‘de ascetische elite’ en een kwakkelende cultuurparticipatie het cultuurbeleid bovendien naar het centrum van het publieke debat. Er verschenen nog meer studies, en ook meer sectorale steunpunten, die op hun beurt studiewerk verrichten. Er kwam bovendien een centrum dat de publieke communicatie over het gesubsidieerde cultuurwerk moet stimuleren (ondertussen omgedoopt tot Cultuurnet Vlaanderen) en een interuniversitair steunpunt voor beleidsgericht cultuuronderzoek (Re-Creatief Vlaanderen). Kortom, het Vlaamse cultuurbeleid ging zich meer op onderbouwde kennis en minder op verzuilde intuïties en belangen baseren. Dat genereerde per definitie een aanwas sende stroom van gesubsidieerde beschouwingen over de gesubsidieerde cultuur en haar beheerders.

Minister dixit van Wim de Pauw gaat niet terug op een officiële onderzoeksopdracht, maar is het tussentijdse resultaat van een proefschrift in voorbereiding over het Vlaamse cultuurbeleid. De ondertitel, ‘Een geschiedenis van het Vlaamse cultuurbeleid’, wordt helaas niet waargemaakt. Helaas, want er is wel degelijk behoefte aan een gedegen terugblik op het huidige Vlaamse cultuurbestel, dat zowat alle recente publicaties tot uitgangspunt nemen. Doorgaans volstaan die dan ook met het schetsen van de voornaamste ontwikkelingen die voorafgingen aan de hervorming van het Vlaamse cultuurbeleid vanaf medio de jaren negentig, om vervolgens scherp in te stellen op de huidige tendensen. De Pauw doet in de tweede helft van zijn boek echter niet veel anders. Onder de wat misleidende titel ‘Doelstellingen van het Vlaamse cultuurbeleid’ ruimt hij goed veertig bladzijden in voor een overzicht van de belangrijkste recente ontwikkelingen in de vier grote subsectoren van het Vlaams cultureel beleid (het sociaal-culturele werk, het plaatselijke cultuurbeleid - waaronder het bibliotheekwerk en de culturele centra ressorteren -, de professionele kunsten en het roerend erfgoed). In de voorafgaande vijf kortere hoofdstukken wandelt hij met zevenmijlslaarzen door de jaren zestig, zeventig en tachtig. Daarbij kijkt hij achtereenvolgens naar het ‘Vlaamse’ karakter van het cultuurbeleid (vooral dat in Brussel), de evolutie van het kunst- en cultuurbegrip, de rol die de Vlaamse cultuuroverheid zichzelf toedicht, en de algemene legitimering van het cultuurbeleid.

De Pauw steunt vooral op officiële beleidsdocumenten, wat met uitzondering van de po-

[p. 152]

litieke evolutie in de richting van de federalisering (de opeenvolgende staatshervormingen worden in het eerste hoofdstuk kort toegelicht) resulteert in een manifeste onderbelichting van de context van het Vlaamse cultuurbeleid. Woorden doen ertoe, zeker wanneer ze door legitieme macht worden gedekt en daarom een daadwerkelijk karakter bezitten. Maar in Minister dixit blijven de geciteerde ministeriële uitspraken al te vaak in de lucht hangen wegens een gebrekkige terugkoppeling naar de toenmalige politieke, sociale of culturele realiteit. De belangrijkste minpunten van Minister dixit liggen echter op methodologisch vlak. Wie een historische blik claimt, valt enigszins door de mand wanneer uit de bibliografie blijkt dat belangrijke studies uit het verleden blijkbaar ongelezen bleven (zoals de nog altijd lezenswaardige doorlichting Sociaal-cultureel werk in de Vlaamse Gemeenschap, die Hinnekint en Roels in 1994 publiceerden). En zelfs een universitair boek dat een breder lezerspubliek beoogt, kan niet zonder een minimale verantwoording en afbakening van het geselecteerde tekstcorpus. De Pauw houdt het echter bij de uitspraak dat hij ‘beleidsnota's, beleidsbrieven, decreten, memories van toelichtingen bij decreten enzovoort’ heeft doorgenomen (p. 14). Hoe systematisch een en ander gebeurde, komt de lezer niet aan de weet. Helemaal onbegrijpelijk, zelfs ongehoord is dat De Pauw nooit een exacte bronverwijzing geeft bij de aangehaalde ministeriële uitspraken. Dat is toch een minimum minimorum in een werk dat meer pretendeert te zijn dan een essayistische denkoefening?

Het blijft dus wachten op een gedegen historische studie van de wording van het huidige Vlaamse cultuurbestel. Een andere opvallende lacune werd ondertussen tot op grote hoogte wél effectief aangevuld. We beschikten namelijk tot nog toe niet over een systematische vergelijking van het Vlaamse en het Nederlandse cultuurbeleid. De Nederlandse beleidsmedewerkster Quirine van der Hoeven heeft zich daar als eerste aan gewaagd, en het moet gezegd dat ze zich bijzonder goed van haar taak heeft gekweten. De grens als spiegel biedt een handzaam overzicht van het Vlaamse en Nederlandse cultuurbestel, vergelijkt de beleidslijnen van beide puntsgewijs, én heeft aandacht voor de grote historische lijnen. Natuurlijk heeft ook deze studie haar beperkingen. Deels worden die noodzakelijkerwijs door het studieobject ingegeven. Zo is het sociaal-culturele werk in Vlaanderen een van de steunpilaren van het officiële cultuurbestel, terwijl die sector in Nederland onder welzijn ressorteert. Een vergelijking tussen de Vlaamse en de Nederlandse beleidsvoering terzake is dan ook vrijwel onmogelijk wegens de volstrekt verschillende beleidscontext. Van der Hoeven bespreekt wel uitvoerig de overeenkomsten en verschillen in algemeen cultuurbeleid, advisering en subsidiemodaliteiten. Daarnaast staat ze stil bij het beleid voor podiumkunsten en musea en gaat ze in op de specifieke inspanningen om jongeren te bereiken. Dat resulteert onder meer in een boeiend hoofdstuk over ‘cultuur en onderwijs’, mét aandacht voor het buitenschoolse kunstonderwijs (in alle andere recente studies over het Vlaamse cultuurbeleid blijft dat buiten beeld).

Van der Hoeven schrijft helder en afstandelijk, soms op het ambtelijke af, maar wordt nooit gortdroog. Als Vlaamse waarnemer kwam ik onder de indruk van de kunde waarmee ze de grote lijnen in de ontwikkeling van het Vlaamse cultuurbestel schildert. Ontzuiling en verzakelijking, de cruciale voortrekkersrol van ‘de Vlaamse golf’ in de podiumkunsten voor de vernieuwing van het beleidsinstrumentarium (meer afstandelijke advisering, beleidsplannen, meerjarige subsidies naast projecttoelagen), ...: Van der Hoeven heeft het allemaal genoteerd. Ze heeft dan ook de beschikbare literatuur grondig doorgenomen. Anders dan de ondertitel misschien suggereert, beperkt haar boek zich trouwens niet tot een voornamelijk politieke en bestuurskundige vergelijking. Ook het museum- en podiumkunstenbezoek wordt bekeken, waarbij Van der Hoeven zich wederom vooral interesseert voor de cultuurparticipatie onder jongeren. Die ligt in Vlaanderen hoger dan in Nederland, wat Van der Hoeven op het conto boekt van de grotere cultuurgerichtheid van het Vlaamse onderwijs. Overigens is het participatieverschil onlangs verkleind, vooral dankzij de verhoogde aandacht voor kunst en cultuur binnen het voortgezette onderwijs in Nederland.

Vergeleken met het Nederlandse cultuurbestel getuigt het Vlaamse volgens Van der Hoeven van meer ‘lokalisme’. De langere doorwerking van de verzuiling, onder meer via het

[p. 153]

vermaledijde Cultuurpact van 1973, heeft daar veel mee te maken. Maar belangrijker nog was de optie van minister Frans van Mechelen om enerzijds in Vlaanderen een breed netwerk van culturele centra op te zetten en om anderzijds het sociaal-culturele werk en dus ook een flink deel van het lokale verenigingsleven binnen het cultuurbestel te houden. Van der Hoeven signaleert voorts ook een belangrijk verschil in de advisering: anders dan in Nederland formuleert in Vlaanderen naast een expertencommissie vaak ook de cultuuradministratie een advies (zij het enkel over formele en zakelijke kwesties, al zit daar natuurlijk wel wat interpretatieve rek in). Ze benadrukt tevens terecht de sterkere infrastructuurgerichtheid van de Vlaamse cultuuroverheid, wat deels samenhangt met de nog altijd gebrekkige afstemming op de andere bestuursniveaus (provincies en gemeenten). En in het algemeen, zo concludeert de auteur van De grens als spiegel, oogt het Vlaamse cultuurbestel een stuk minder statig en formeel dan het Nederlandse. Het is minder sterk ‘verambtelijkt’ en gebureaucratiseerd en het geeft meer ruimte aan informeel overleg en de dynamiek van de basis. Dat charmeert Van der Hoeven allemaal en daarom plaatst ze een voorzichtige waarschuwing bij de uitgesproken tendens in de richting van verzakelijking binnen het Vlaamse cultuurbeleid. Het is een mooie conclusie bij een lezenswaardig boek dat slechts één belangrijk minpunt heeft. Van der Hoeven brengt kundig het participatiebeleid en de effectieve cultuurparticipatie in Vlaanderen en Nederland in beeld binnen de podiumkunsten en in de museumsector. Ze staat daarentegen nauwelijks stil bij de productiekant, waar in Nederland de diverse fondsen een grote hand in hebben. Zeker voor de hedendaagse en de audiovisuele kunsten zou dat voor Vlaanderen vergelijkenderwijs een minder gunstig plaatje hebben opgeleverd

Van der Hoeven beklemtoont meermaals, en terecht, de kernrol van het netwerk van culturele centra binnen het Vlaamse culturele beleid (sinds kort zijn die trouwens opgedeeld in culturele centra en gemeenschapscentra). Onder impuls van Miek de Kepper en het sectorale steunpunt voor lokaal cultuurbeleid verscheen daarover een mooi vormgegeven boek, Verzameld werk(t). In haar inleiding schetst De Kepper de grote krachtlijnen binnen ‘dertig jaar culturele centra in Vlaanderen’. Het siert de directeur van Cultuur Lokaal dat ze, samen met haar medewerkers, in de uitleiding ook vooruitkijkt en daarbij vooral oog heeft voor mogelijke toekomstige knelpunten in de werking van de cultuur- en gemeenschapscentra. Naast enkele meer algemene beschouwingen bevat het boek vooral getuigenissen uit het veld. Niet alleen directeuren of programmamakers komen aan het woord, ook technici en zelfs een conciërge hebben hun zegje. Het levert een caleidoscoop op aan kleine verhalen, en vooral veel voorbeelden van goede wil en ‘goesting’ om iets te doen met en voor de lokale gemeenschap. Daardoor komen de vele portretfoto's in Verzameld werk(t) voor een keer niet gratuit over: de geportretteerde mensen dragen mede het Vlaamse cultuurbestel. Hun inzet wordt wel eens vergeten in meer afstandelijke studies, zodat het niet meer dan gepast lijkt dat ook zij eens in beeld komen, figuurlijk én letterlijk.

Rudi Laermans

wim de pauw, Minister dixit. Een geschiedenis van het Vlaamse cultuurbeleid, Garant, Antwerpen/ Apeldoorn, 2005, 155 p.
quirine van der hoeven, De grens als spiegel. Een vergelijking van het cultuurbestel in Nederland en Vlaanderen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, 2005, 170 p.
miek de kepper e.a., Verzameld werk(t). Cultuurcentra en gemeenschapscentra in Vlaanderen en Brussel, Steunpunt voor het Lokaal Cultuurbeleid, Brussel, 2005, 215 p.