Ons Erfdeel. Jaargang 49

Portret van de dichter als Antwerpen

Leonard Nolens' bundel Hommage uit 1981 bevat een cyclus met de overkoepelende titel ‘Een ander heeft al vroeger onze liefde opgeschreven’. Hij bestaat uit zeven stadsgedichten: vier over Antwerpen, één over Oostende en twee over Iowa City. Nolens was toen vooraan in de dertig. Nu hij achteraan in de vijftig is, heeft hij in Een dichter in Antwerpen en andere gedichten zijn liefde voor Antwerpen opnieuw opgeschreven, thans in 28 gedichten. Dat is zevenmaal uitgebreider dan een kwarteeuw geleden.

Antwerpen is de metropool die destijds de eenentwintigjarige ambitieuze provinciaal uit zijn Vrijthof in Bree als een sirene heeft weggelokt, zoals Parijs dat twee decennia eerder gedaan had met Lucebert, Andreus, Vinkenoog en Claus c.s.

Antwerpen is sindsdien voor de dichter Nolens een ‘oersterk werkwoord’ geworden dat hij dagelijks vervoegt, een woonplaats die voor hem soms bijna mythische allures krijgt: ‘Antwerpen, aanslepend antwoord op vragen / Van niemand, mijn heidens getal / Van negen letters’. Antwerpen is in deze bundel een topos in de meest letterlijke betekenis. Als je Een dichter in Antwerpen uitgelezen hebt, weet je precies waar de dichter in Berchem woont, welke keuken in welk restaurant zijn voorkeur heeft als hij buitenshuis eet, wie zijn buurjongens zijn en wat ze zingen, waar hij zich in het nachtleven stort en welke vrienden-bohémiens hij daar ontmoet, wat zijn grootste ondeugd is en wie er zijn grootste liefde is. De lezer die zijn eerdere gedichten en zijn dagboeken gelezen heeft, zal constateren dat de verspreide fragmenten van dat Antwerpen en zijn Nolens in deze bundel samengebracht zijn in een poging tot synthese, een sollicitatie als het ware naar het stadsdichterschap, een virtueel dan, want een reëel heeft hij ooit geweigerd. Nolens' poëzie is bij uitstek autobiografisch. Grote romantische thema's in een eenentwintigste-eeuwse verpakking liggen ook in deze bundel verankerd zoals blijkt uit deze omschrijving van zijn kerntaak als dichter: ‘Het echte werk

[p. 141]

is in mijn ogen en handen / Een warmbloedige manier van omgaan met leegte’ en ‘(...) het echte werk, / Dat is handenwringend heimwee.’

Expliciet schakelt Nolens zich in in de traditie van de grote Antwerpse dichters Pernath, Van Ostaijen en Gilliams als hij schrijft: ‘O ja, er waren jaren dat ik soms kon figureren / In je masker man, je maker / Van de feesten angst en pijn, je man / Voor het venster, alledrie mijn grote broers / Met veel talent voor stil problemen zingen.’

Zoals altijd is er ook zeer veel ‘ik’ in zijn jongste poëzie aanwezig. Eén van zijn beproefde procédés bestaat erin dat ‘ik’ uit te vergroten tot een ‘wij’, waarin hij ook de aangesproken lezer betrekt en waardoor hij saamhorigheid met die lezer creëert. Maar laat er geen misverstand over bestaan: Nolens beheerst ‘onze’ gedachten en dirigeert ‘onze’ emoties. Hij en niemand anders is de derwisj in de wervelende dans der woorden. Niet gehinderd door welke gêne of bescheidenheid ook manifesteert het dichterlijke ik zich in het slotgedicht van de openingscyclus ‘Beginnen’ als de essentie van de wereld. Het pathos waarmee dat gebeurt, is zo nadrukkelijk en zo groot dat het vanzelf kantelt en ironie wordt. Althans zo heb ik het gelezen, onzeker over het feit of dit gedicht wel die dubbele bodem heeft die ik het toeken:

(...)
Er is dus geen essentie dan de blinde ziener Nolens.
De blinde ziener Nolens zelf is de essentie
Van het zijn want heel het zijn heet Nolens.
Er is alleen maar Nolens, Nolens is de wees
Van het heelal, de hele kosmos kan
In zijn blinde pupil, ja heel het universum fluistert Nolens,
Nolens hier, Nolens daar, Nolens overal.

(...)

In Een dichter in Antwerpen wordt de stad, via de retorische techniek van de apostrofe, voortdurend gepersonifieerd en aangesproken als ‘je’, vervolgens samen met het ‘ik’ van de dichter versmolten tot een ‘wij’/ ‘ons’, en om het feest van de pronomina nog te vergroten afgezet tegen de derde persoon van de geliefde ‘zij’. Het slot van het negende gedicht in de cyclus illustreert dat:

Leonard Nolens (^o1947).

Van haar heb ik de gave om je sprakeloze Boerentoren
Aan te klampen, zij en ik,
Wij zijn de risee van je Beurs.

Je treft het dus met haar en mij,
Ons ijzersterke bed belichaamt je parcours.
Sinds vijfendertigjaar bevlindert mijn lastige liefde
Je pleinen, zij plaatste je Daenenstraat
Op onze wereldkaart van zwervende rassen in Berchem.
Ons vluchtig adres beschimpt er je Vlaams Belang.
(...)

Terwijl hij de stad voortdurend personifieert, vindt hij het nodig zichzelf geregeld te reduceren tot een fundamentele behoefte (‘Honger is nu achtenvijftig’) of zichzelf te verzakelijken tot een ding (‘Ik was zo'n ding, zo'n spul / Om te verspillen, zo'n zingzangprul / Om mee te spelen, ...’). Zoals ‘Antwerpen’ etymologisch verklaard wordt als ‘aenwerp’, zo beschouwt hij ook zichzelf als ‘aangeworpen slib’. Uit dat vruchtbare woordenslib schept de modderen man Nolens zichzelf en vormt hij ‘zijn’ stad.

Dichten is voor Nolens dialogeren met zichzelf, de stad, de geliefde, de Breese familie,

[p. 142]

de vrienden in Antwerpse kroegen. Dat gesprek wordt gevoerd in een gespierde lichamelijke en retorisch opgesmukte taal, waarin het maniëristische plezier opvalt waarmee formuleringen herhaald worden en in de herhaling gepreciseerd, versterkt en soms verrassend genegeerd: ‘Wij weten om te beginnen vandaag / Van geen kanten. / Wij weten om te beginnen / van geen begin.’

In Een dichter in Antwerpen en andere gedichten spiegelt de dichter het ik van zijn geboorte in 1947 in Bree aan het ik dat hij vandaag in de ramen ziet van de Antwerpse 142 winkelstraten of de Berchemse Driekoningenstraat. Hij meet de afstand in de ruimte tussen ginder en hier en in de tijd tussen toen en nu en noteert dat zijn geboorteproces nog altijd niet voleindigd is. Met een citaat van de Poolse dichter Adam Zagajewski in het hoofd: ‘In vreemde steden komen wij / Ter wereld’, ijsbeert hij door de kamer, ‘En weer probeer ik mijn achtenvijftig jaar te horen / Geboren worden van uur / Tot uur, van muur / Tot muur.’

Voor de beschrijving van het proces dat leven heet en voor zijn liefdesverklaring aan Antwerpen heeft Nolens in zijn jongste bundel voor een format gekozen dat het mogelijk maakt deze gedichten direct op een podium te brengen. Daarin schuilt de kracht van deze bundel, maar ook zijn beperking.

Joris Gerits

leonard nolens, Een dichter in Antwerpen en andere gedichten, Querido, Amsterdam, 2005, 85 p.