Ons Erfdeel. Jaargang 49

De wandelingen van Frédéric Bastet

In 1996 verscheen van de archeoloog-essayist Frédéric Bastet, winnaar van de PC. Hooftprijs 2005, een boekje met de gelaagde titel De kat uit de boom. Het maakte deel uit van de ‘Muggenreeks’ van uitgeverij Gottmer: zij heeft een hele serie schrijvers uitgenodigd om in de vorm van een essay of fictie hun verhouding tot de stad Haarlem en/of haar bewoners op papier te zetten. Dat ook Bastet werd aangezocht een bijdrage te leveren, ligt voor de hand: hij werd in 1926 in deze stad geboren en heeft er de zo belangrijke puberteitsjaren doorgebracht. Ook tijdens zijn studie in Leiden en nog later heeft hij de stad van zijn jeugd vaak opgezocht. In zijn uiterst verzorgde, even vaak weemoedige als ironische proza heeft Bastet die jeugd (met uitlopers) beschreven. Prachtig zijn de sfeerbeschrijvingen van de Sint Bavo met zijn galmende klokken, van de Haarlemmer Hout met zijn beeld van Laokoön, de Korte Koorstraat, ‘een kleine wereld op zichzelf’, waar de familie Bastet ooit woonde. De portretten van beroemde Haarlemmers (zoals de schilders Henri Boot en Kees Verwey, de ooit om zijn scheldkritieken zo geduchte Lodewijk van Deyssel en Harry Mulisch, een leeftijdsgenoot van Bastet) zijn nog net iets aantrekkelijker, omdat zij vergezeld gaan van hilarische anekdoten. Uit de titel van het weinig bekend geworden maar aan te raden boekje blijkt al dat Bastet zelf minder aan bod komt dan je van memoires zou verwachten: hij presenteert zich hier in de eerste plaats als waarnemer, die liever anderen bekijkt dan dat hij zelf in het centrum staat.

[p. 133]

Dat de titel van dit boekje ook een verwijzing bevat naar de Egyptische kattengod Bastet, blijkt (onder meer) uit het vervolg op deze memoires: De grote wandeling, dat op kaft en omslag een afbeelding van deze godheid toont. Het boek bevat ruim driehonderd bladzijden autobiografisch proza, dat vooral ingaat op de professionele carrière van Bastet (met deels bewonderende, deels ironische portretten van zijn Leidse leermeesters in de klassieke archeologie) en dat licht werpt op zijn talrijke eigen publicaties van wetenschappelijke, populariserende en literaire aard. De opbouw van deze omvangrijke herinneringen lijkt op het eerste gezicht nogal los, in ieder geval veel minder geconstrueerd dan die van De kat uit de boom, dat duidelijk, net als de roman Funérailles, als een muzikale compositie is opgezet. Maar ordeloos is dit boek allerminst: niet voor niets begint en eindigt het met het relaas van het lot van een van zijn broers, die aan het eind van de Tweede Wereldoorlog gearresteerd werd door de Duitsers en in het kamp Neuengamme de dood heeft gevonden. Dit verschrikkelijke familiedrama heeft zwaar op Bastet gedrukt, hem in zekere zin gestempeld. Een tegenwicht heeft hij in het ouderlijke huis niet kunnen krijgen, want daar werd deze gebeurtenis doodgezwegen. Troost heeft hij kennelijk gevonden in de stoïsche filosofie van Seneca, ooit opvoeder van Nero, waarmee hij op het juiste moment kennismaakte: in het bevrijdingsjaar las hij diens in prachtig geciseleerd Latijn geschreven brieven als verplicht onderdeel van het staatsexamen gymnasium, dat hij moest afleggen voor hij de studie klassieke letteren kon beginnen. Later kwam daar de alle levensvragen aansnijdende autobiografie van Marcus Aurelius bij, de filosoof op de keizerstroon, uit de eerste helft van de tweede eeuw na Christus. Geen wonder dat citaten uit deze auteurs in beide memoires geregeld opduiken. Ik denk dat de invloed van Seneca verder gaat dan de passende spreuken die hij Bastet leverde voor leven en letteren. Naar mijn mening heeft Bastet, bewust of onbewust, voor de ‘springerige’ compositie van De grote wandeling de ordening van Seneca's 120 Epistulae ad Lucilium als voorbeeld genomen: die is gebaseerd op afwisseling van licht en donker, reizen en stilstaan, leven en dood. Het zijn motieven die in Bastets oeuvre in het algemeen vaak voorkomen, maar juist in deze memoires de rode draad vormen.

Frédéric Bastet (^o1926) - Foto Klaas Koppe.

Uit dit met talloze anekdotes gelardeerde boek haal ik een onderwerp naar voren, het steeds weer hernomen portret van een leermeester, dat ik niet alleen representatief acht voor de memoires, maar ook voor de persoon van Bastet. Het gaat om A.W Byvanck, door de schrijver wat spottend steeds ‘professor Alexander’ genoemd. Bastet tekent hem (p. 25) als een ongenaakbare figuur, nogal ijdel, die ‘naar zijn colleges gemakshalve met de pet gooide’. Deze opmerking wekt uiteraard bij de lezer de verwachting dat Bastet van Byvanck niets over zal laten. Dat is echter niet het geval. Ondanks het kennelijk plezier waarmee de schrijver bizarre anekdotes over Byvanck en zijn minstens even curieuze vrouw aaneenrijgt, getuigt hij toch ook van zijn grote waardering voor het vakmanschap van zijn leermeester: ‘Toen hij in 1954 zeventig jaar werd en afscheid heeft moeten nemen van de universiteit, kon hij wijzen op een schier onoverzienbare hoeveelheid publicaties op geschiedkundig, archeologisch en kunsthistorisch terrein. (...) Ik denk dat hij de laatste is geweest die de vakliteratuur van de klassieke archeologie sinds de negentiende eeuw nog in haar geheel heeft overzien.’ Hier zien we dat de goedmoedige spot waarmee deze ouderwets-deftige Leidse professor wordt benaderd, gecombineerd wordt met een onvervalste bewondering voor diens internationale allure. Deze ambiva-

[p. 134]

lentie keert in heel veel portretten terug, bijvoorbeeld in dat (p. 254 e.v.) van Boudewijn Büch: Bastet beschrijft penseelfijn diens charme, roemt zijn veelzijdigheid, zijn ‘touch of genius’, maar veroordeelt zijn ziekelijke leugenachtigheid. Misschien wel de indrukwekkendste verschijning in deze memoires is die van Adriaan Roland Holst: Bastet ontmoette hem slechts één keer, ten huize van beider uitgever Bert Bakker, en het aan hem gewijde portret (pp.141-2) is dan ook relatief kort. Maar het is volstrekt duidelijk dat de Prins der Dichters een overweldigende indruk op hem heeft gemaakt, door zijn imponerende persoonlijkheid en zijn magische wijze van vertellen. En diens (toen nog allerwegen hooggeschatte) poëzie? Bastet maakte zich na afloop van hun ontmoeting verwijten dat hij weinig gezegd had over zijn bewondering voor veel, ‘maar zeker niet alles’, van Holsts werk. Ook zelfs bij deze superieure figuur opteert Bastet voor relativering en nuancering boven eenduidigheid: zij vormen het perspectief waarmee hij naar mensen en dingen kijkt.

In het juryrapport bij de toekenning van de PC. Hooftprijs 2005 voor het essay aan Bastet is een ruime plaats ingeruimd voor de vijfdelige serie ‘Wandelingen door de antieke wereld’ (1978-1987), bundels met archeologische opstellen. Terecht, dunkt me, want deze essays zijn uniek in de Nederlandse literatuur: niemand anders dan Bastet verstaat de kunst om voor een groot publiek gespecialiseerde onderwerpen op het gebied van de antieke kunst(geschiedenis) met zoveel literaire brille en zo glashelder te behandelen. Ter gelegenheid van de uitreiking van de Hooftprijs zijn de eerste twee titels uit de reeks, Duizendjarig dolen en Het maansteenrif, in één deel herdrukt. Een nieuwe generatie lezers kan nu kennismaken met vijftig opstellen, meestal van illustraties voorzien met, globaal genomen, drie thema's. Ten eerste houdt Bastet zich bezig met de interpretatie van antieke artefacten; een mooi voorbeeld daarvan is het opstel ‘De duiker van Paestum’, over een fresco op de binnenkant van het deksel van een grafkist: hij betrekt, in tegenstelling tot eerdere archeologen die met verreikende verklaringen zijn gekomen, de context erbij en geeft een funeraire betekenis aan de sprong van de zwemmer. Stukken van deze aard verwijzen, soms letterlijk, naar de vele artikelen die Bastet in wetenschappelijke tijdschriften heeft gepubliceerd. Een tweede thema in deze bundel is de reis, vooral in Bastets favoriete tijdperk, de negentiende eeuw, naar mediterrane landen: in het eerste deel ‘Wandelingen’ is dat Italië, in het tweede deel Griekenland (in een derde deel heeft Bastet Turkije centraal gesteld.) Deze opstellen op het gebied van de receptiegeschiedenis van de oudheid, inmiddels een bekend terrein (maar dat is mede aan Bastet te danken), liggen in het verlengde van zijn openbare les bij aanvaarding van het lectoraat in de klassieke archeologie Reizigers naar Rome (Leiden 1964). Het derde thema is het verslag van een recente vondst: daarvoor is ‘Een naakte jongeling uit de Adriatische Zee’ representatief. Het specifieke van de opstellen in dit genre is dat Bastet de gelegenheid te baat neemt de soms heel spectaculaire gebeurtenissen rond zo'n onverwacht opgedoken kunstwerk uit de doeken te doen. De zorgvuldigheid waarmee in dit kader onmisbare anekdoten worden gereleveerd, doet denken aan de verteltrant in de hierboven besproken memoires of Bastets fictionele proza.

Harry Mulisch heeft eens opgemerkt dat het werk van een waarachtig schrijver bestaat of moet bestaan uit een organisme, waarvan elk onderdeel met het andere verbonden is door draden, zenuwen, kanalen enz. Als dat ook voor Bastet opgaat, en ik meen van wel, dan is het hart van diens gehele oeuvre ongetwijfeld deze reeks archeologische ‘Wandelingen’.

Rudi van der Paardt

frédéric bastet, De grote wandeling, Conserve, Schoorl, 2005, 336 p.
frédéric bastet, Wandelingen door de antieke wereld: Duizendjarig dolen; Het maansteenrif Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2005, 336 p. (eerste druk van afzonderlijke titels resp. 1978 en 1979)