Ons Erfdeel. Jaargang 49

‘Zien, oordelen, handelen.’ De katholieke arbeidersjeugd in Vlaanderen te boek gesteld

De katholieke jeugdorganisaties KAJ en VKAJ ((Vrouwelijke) Katholieke Arbeiders Jeugd) hebben gedurende een kleine halve eeuw tienduizenden jonge arbeiders en arbeidsters in Vlaanderen voor de rest van hun leven diepgaand beïnvloed. Dat werkte niet enkel door in hun persoonlijke leven - spiritueel en materieel -, maar evenzeer in hun maatschappelijke en bij sommigen ook politieke engagement. Het was de wens van de stichter, priester (later kardinaal) Jozef Cardijn, om een wetenschappelijke geschiedenis van die beweging te laten schrijven. Al tientallen jaren werden in Vlaanderen vergeefse pogingen ondernomen om tegemoet te komen aan dat testament. Waar velen voor haar in het zand beten, heeft de jonge Leuvense historica Leen Alaerts met een recentelijk verschenen turf van 600 bladzijden die krachttoer tot een goed einde gebracht.

Niet dat het ontbrak aan bronnenmateriaal. Nee, al vrij snel na het overlijden van de stichter was begonnen met het verzamelen en inventariseren van de archieven, wat uitmondde in een overvloed aan bronnen. Verder is er een indrukwekkende oogst aan eigentijdse publicaties van de beweging. Ook aan voorstudies was er geen gebrek: theologen, sociologen, historici en pedagogen hadden al flink wat deelaspecten uitgediept en historici - amateurs en academisch gevormden - hadden het regionale niveau grondig verkend. Het is dan ook

[p. 127]

geen geringe verdienste dat de auteur dit alles bewerkt heeft tot een omvattende historische studie die niet alleen oud-leden zal weten te boeien.

Het boek opent met een panorama van lokale initiatieven voor de werkende jongeren, gesitueerd binnen de sociale, politieke en culturele achtergrond van het begin van de twintigste eeuw. Het waren veelal jonge priesters die de leiding namen. Zij waren getroffen door de sociale behoeften van de volksklasse, maar niet minder bekommerd om hen te behouden voor het katholieke geloof.

Het was een moeilijke voorgeschiedenis want de verspreide pogingen moesten ondernomen worden in een ingewikkeld landschap. Er was de ontluikende christelijke arbeidersbeweging (CAB), waar men moest optornen tegen de syndicale werving, terwijl de voorkeur uitging naar opvoedende activiteiten in ruime zin, ‘ter algehele verheffing’. Maar ook binnen de kerkelijke mobilisatie om de maatschappij te herkerstenen (alles hernieuwen in Christus) via de Katholieke Actie, had men het niet gemakkelijk. Cardijn, een van de initiatiefnemers met zijn experimenten in Laken, wilde immers naast de spiritueel-religieuze component ook de zelfredzaamheid van de werkende jongeren bevorderen.

De losse organisaties vonden elkaar in een eerste overkoepeling in 1924. Ze integreerden binnen de jonge CAB en werden zo de jongerentak van een standenorganisatie voor arbeiders. Intussen kwam Cardijn, die definitief het voortouw had genomen, in conflict met de Katholieke Actie omdat die zich exclusief op de religieuze vorming wilde concentreren en geen eigen standenorganisaties duldde. Cardijn argumenteerde dat ‘de Katholieke Actie maar aanvaard kon worden door de jonge arbeiders als ze aangepast was aan hun sociale situatie en voorzag in algemene vorming.’

Tegen eind 1924 had de prille organisatie voor arbeidersjongeren haar plaats gevonden en een bezoek van Cardijn aan de paus had hem en zijn beweging intussen nog meer prestige bezorgd. De auteur bespreekt hoe parallel

Toespraak van Jozef Cardijn op de diocesane jeugddag in Mechelen, 16 juni 1957.

aan dit initiatief voor mannen er een meisjestak groeide, al was het arbeiderskarakter daar in het begin minder uitgesproken.

Zodra de federatie op landelijk niveau voltooid was, kon de beweging aan haar gestage opgang beginnen. Al liep die niet overal gelijkmatig, wat niet te verwonderen was gezien het verschil in industrialisatiegraad in Vlaanderen. De beweging ontwikkelde al snel een eigen methodiek, door Cardijn kernachtig samengevat in de triade: ‘zien, oordelen, handelen’. Dit gold zowel voor het religieuze als het sociale. Toch leefde in vele gewesten aanvankelijk een zekere weerbarstigheid omdat de methode te veeleisend heette. Het zou nog tot de jaren dertig duren voordat ze algemeen aanvaard werd.

De veroveringstocht om alle jonge arbeiders en arbeidsters te heroveren voor de idealen van de beweging, kende in de jaren dertig groot succes. Men kon daarvoor rekenen op een indrukwekkend modern propaganda-arsenaal, gaande van een brede waaier aan tijdschriften en publicaties tot wimpels en vlagvertoon. Dit alles werd aangevuld met een fijnmazig en gemotiveerd propagandistennetwerk. Het was een modelorganisatie, wat niet eenvoudig was voor een massabeweging met een breed aanbod aan activiteiten en initiatieven.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog wist de beweging zich staande te houden door zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Er werden acties georganiseerd voor de gemobiliseerden

[p. 128]

Folder van de ‘verloofdenklub’ van de V-KAJ van Lokeren.

en de vluchtelingen alsook voor de krijgsgevangenen en verplicht tewerkgestelden. Het was een moeizame evenwichtsoefening met de bezetter, al kozen sommigen voor de clandestiniteit. Dit alles wordt uitvoerig onder de loep genomen.

Na de bevrijding start voor de beweging een tweede leven. Zij treedt onmiddellijk naar buiten ‘als een strijdbare en levenskrachtige jongerenbeweging met een eigen eisenpakket’. Duidelijk met succes, want de jaren vijftig zouden voor de beweging hoogtijdagen zijn. Zij verbindt zich met succes met allerlei vernieuwende tendensen, zowel op religieuskerkelijk als sociaal vlak. Al blijft er de aloude spanning bestaan tussen de religieuze aspiraties, nu onder de noemer van het lekenapostolaat, en de emancipatorische. Tegelijk stijgt de internationale uitstraling van de beweging en verovert Cardijn de wereld.

Deze studie eindigt met de sixties waarin de beweging zich probeert aan te passen aan de wijzigende tijdgeest. De massabeweging van weleer wordt herleid tot een ‘amalgaam van sociale actiegroeperingen’. Dat is natuurlijk niet verwonderlijk als we er rekening mee houden dat door de hogere scholingsgraad en sociale vooruitgang de natuurlijke rekruteringsbodem drastisch was verschraald.

De auteur is erin geslaagd om al de facetten van de activiteiten van deze massabeweging harmonieus te integreren en tegelijk oog te hebben voor het verhaal van concrete actoren en van regionale diversiteit. Toch verliest ze zich niet in anekdotiek en situeert ze op voorbeeldige wijze de Vlaamse evolutie in de bredere Belgische en internationale evoluties. In een knap, indringend besluit weet ze de essentie van de kajottersbeweging te peilen. Ze analyseert hoe de vier generaties die de beweging hebben gedragen omgingen met vier spanningsvelden. Vooreerst bespreekt ze de ideologische spanning tussen een progressief-emancipatorisch denkkader en een behoudsgezind-restauratieve stroming. De tweede spanning die ze signaleert is die tussen vernieuwing en traditie in de methodiek: bij aanvang was de KAJ een jeugdbeweging met nieuwe, moderne methodes, maar in de jaren '60 kon ze niet langer akkoord gaan met de maatschappelijke vernieuwingen en ze volgde die dan ook niet meer. Een derde spanning is die tussen de sociale en de religieuze doelstellingen. De vierde en laatste spanning die Leen Alaerts bespreekt, is die tussen de nadruk op de groep en het collectieve enerzijds en de nadruk op de menselijke persoon en zijn waardigheid anderzijds.

Een tweede poging tot typering gaat uit van de invloed die de beweging uitoefende op haar leden. De auteur onderkent een viervoudige emancipatorische waarde. Als katholieke organisatie had de beweging in de eerste plaats religieuze doelstellingen. Ze zorgde op dat vlak voor een duidelijke emancipatie van haar leden. Als arbeidersorganisatie stond de sociale verheffing hoog op de agenda en als jeugdbeweging gaf ze gestalte aan een eigen jeugdidentiteit. Voor de vrouwelijke tak kwam daar nog bij dat ze grote invloed uitoefende op het denken over de plaats van de vrouw in de samenleving.

[p. 129]

Leen Alaerts benadrukt voorts dat de eigenheid van de KAJ-VKAJ slechts gevat kan worden door haar te situeren in haar zeer specifieke context. Ten slotte kan men volgens de auteur niet voorbijzien aan de bijzondere inbreng van stichter en bezieler Jozef Cardijn als men de uniciteit van de beweging wil duiden. Zorgvuldig gekozen illustraties brengen iets extra's aan en zijn niet zomaar plaatjes om het boek te verluchten. Overzichtelijke tabellen en biografische notities completeren het geheel.

Toon Osaer

leen alaerts, Door eigen werk sterk. Geschiedenis van de kajotters en kajotsters in Vlaanderen, 1924-1967, Kadoc, Leuven / Kajottershuis vzw, 2005, 660 p.