Ons Erfdeel. Jaargang 49

Een atlas van Europese waarden

Oorspronkelijk werd over Europa en de Europese eenmaking vooral in economische en, later, in politieke termen gedacht. Pas sedert de jaren tachtig van de twintigste eeuw kwam er belangstelling voor de culturele en morele dimensies van het Europese project en werden de eerste Europese waardeonderzoeken opgestart. Dat gebeurde mede onder impuls van de Leuvense socioloog Jan Kerkhofs en de Stichting European Values Studies. In 1981, 1990 en 1999 werden enquêtes uitgevoerd in de lidstaten van de Europese Unie, wat voor België en Vlaanderen o.a. resulteerde in de publicaties De stille ommekeer (1984), De versnelde ommekeer (1992) en Verloren zekerheid (2001). Jan Kerkhofs publiceerde in 1997 ook nog De Europeanen en hun waarden waarin een vergelijking wordt gemaakt tussen de verschillende waardeperspectieven in de diverse Europese regio's.

De recent verschenen Engelstalige Atlas of European Values, die een initiatief is van de

Grafiek uit de ‘Atlas of European Values’, die van boven naar onder een afnemend euroscepticisme toont. In de linkerkolom staan de afkortingen van de namen van de landen. Turkije, Groot-Brittannië en Griekenland (bovenaan) zijn de meest eurosceptische landen, Oostenrijk, Nederland en Slovakije (onderaan) de minst eurosceptische landen.

Universiteit van Tilburg, voegt hier geen substantiële gegevens aan toe (het bevat nauwelijks gegevens over Vlaanderen), maar springt vooral in het oog door de prachtige uitgave op atlasformaat met talrijke foto's en kaarten en door de zeer gebruiksvriendelijke indeling: in zeven hoofdstukken maken we kennis met de waarden die Europeanen erop nahouden betreffende Europa: gezin en familie, werk, religie, politiek, maatschappij en welzijn. Het is een uitgesproken pro-Europese publicatie - het voorwoord werd geschreven door de Nederlandse premier Balkenende - en dat botst al meteen met de constatering dat nog geen 5% van de Europeanen zich in de eerste plaats als Europeanen beschouwen: nationale of regionale identiteiten primeren over ruimere verbanden. Ondanks, of misschien juist door een sterk gemeenschappelijke geschiedenis is een Europese ‘wij-identiteit’ ver te zoeken.

[p. 126]

Wat opvalt, is dat Europeanen weliswaar min of meer dezelfde waarden met elkaar delen, maar dat het gewicht dat ze eraan toeschrijven immens kan verschillen. De Atlas is een goudmijn aan interessante weetjes: 90% van de Letten meent dat kinderen noodzakelijk zijn voor de levensvervulling van mannen en vrouwen, slechts 8% van de Nederlanders denkt er net zo over; 82% van de Albanezen vindt zijn werk uiterst belangrijk, slechts 39% van de Denen deelt die opvatting; voor de Turken is de godsgedachte het belangrijkst, voor de Tsjechen het minst; meer dan de helft van de Nederlanders en de Denen is lid van een of andere organisatie, in Rusland is dat maar 5%; Hongaren verwerpen homoseksualiteit het meest, Nederlanders het minst. De NoordIeren voelen zich het meest gelukkig, de Bulgaren het minst enz.

Ondanks al deze verschillen zijn er toch ook heel wat ‘gedeelde waarden’, zoals het belang van trouw in een relatie, het belang van verantwoordelijkheidszin, goede manieren, tolerantie en respect in de waardeoverdracht naar kinderen of de gedachte dat mensen die bewust niet werken lui zijn.

Waar de Atlas, net als al het andere onderzoek naar waarden, me een beetje in teleurstelt is de verklaring voor die verschillen in (het relatieve gewicht van) waardeperspectieven. Sociaal-economische variabelen - het welvaartspeil - blijken meestal de doorslag te geven, maar toch niet altijd. Wat is de invloed van de cultuur? En welke culturele praktijen wegen het zwaarst? Welke rol speelt het historische bewustzijn, het klimaat, het bevolkingsaantal, de verstedelijking?

De pluriformiteit aan waardeperspectieven in Europa vind ik geen probleem, eerder een meerwaarde. Maar waar liggen de aanvaardbare grenzen om nog van een Europa als ‘waarde-identiteit’ te praten? Wanneer je in Amerika vertoeft, zal iedereen je van één ding proberen te overtuigen: ‘America is the best place to be’. Er bestaat een heel sterke ‘American Identity’ die zelfs de allures heeft van een ‘civil religion’, ook al wordt die zeer divers ingevuld. Iets vergelijkbaars is in Europa (alsnog?) onvindbaar. Indien er al chauvinisme is, dan is het een nationaal, geen Europees chauvinisme. Dat is niet echt iets om over te treuren: wellicht behoedt het de Europeaan voor een imperialistisch grootmachtsdenken en verzekert de Europese diversiteit gevoel voor nuancering voor gebeurtenissen op wereldvlak. Anderzijds kan die diversiteit de Europeaan wellicht ook inspireren tot verdraagzaamheid: hij is eraan gewend geconfronteerd te worden met andere talen, andere gebruiken en andere waardeperspectieven.

Jammer is wel dat deze Atlas alleen in het Engels beschikbaar is en dat in de bijlagen de gehanteerde vragenlijst niet is opgenomen. Maar hoe dan ook, de Atlas of European Values is een zeer waardevolle publicatie die een ruim publiek kan aanspreken.

Koen Raes

l. halman, r. luijkx & m. van zundert, Atlas of European Values, Tilburg University, Tilburg / Koninklijke Brill NV, Leiden, 2005, 139 p.