Ons Erfdeel. Jaargang 49

Bekoelde liefde? De relatie tussen het theateraanbod van Nederland en Vlaanderen

Meten is weten. Met vage veronderstellingen is men noch in de wetenschap noch in de kunst gebaat. In Vlaanderen zal elke regelmatige theaterbezoeker ongetwijfeld een bepaalde in druk hebben van het Nederlandse theateraanbod in Vlaanderen en, vice versa, elke Nederlandse theaterliefhebber van het Vlaamse aanbod in Nederland - zonder die indruk op enig onderzoek te baseren. Voor de borrelpraat in de foyer leveren dergelijke impressies aardige gespreksstof op, maar voor de rest schiet niemand er iets mee op. Daarom is het goed dat het Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond in Amsterdam onlangs voor het vierde jaar de Vlaamse podiumkunsten in Nederland in kaart bracht, terwijl het Theater Instituut Nederland (TIN) een vergelijkbare studie liet verrichten naar Nederlandse producties in Vlaanderen. Voor de periode tussen 1 augustus 1999 en 31 juli 2005 is daarmee een hoeveelheid feiten- en cijfermateriaal beschikbaar waar niemand omheen kan.

Vóórdat hij het rapport van het TIN openslaat, zal menig theaterliefhebber mogelijk verwachten dat in Vlaanderen de belangstelling voor werk uit Nederland de laatste jaren is afgenomen. Immers, een aantal betekenisvolle projecten is gestrand op ‘onvermijdelijke’ besparingen op het cultuurbudget en daarnaast, zo lijkt het, willen grote regisseurs als Ivo van Hove en Johan Simons verder reiken dan tot over de grens bij Hazeldonk en heel Europa beschouwen als een culturele eenheid die met hun kunst gestoffeerd moet worden. Kortom, gebrek aan financiële middelen enerzijds en ‘grenzenloze’ ambities anderzijds zouden een afname kunnen betekenen van het Nederlandse theateraanbod in Vlaanderen.

Maar wat blijkt? In de zes onderzochte seizoenen is het aantal voorstellingen niet eens stabiel gebleven, maar zelfs in kwantiteit toegenomen: van 656 in 1999-2000 tot 747 in 2004-2005. Daarbij moet worden aangetekend, dat het aantal voorstellingen weliswaar is gegroeid, maar dat het aantal producties min of meer stabiel is gebleven en jaarlijks rond de 150 schommelt. Wat opvalt, maar ook weer niet verwondert, is dat de gezelschappen met een Vlaamse artistiek leider (Ivo van Hove van Toneelgroep Amsterdam, Guy Cassiers van het ro theater en Dirk Tanghe van De Paardenkathedraal) hoog scoren over de grens. Verder, dat vooral de jeugdgezelschappen het goed doen. En tot slot, dat het aantal voorstellingen met meer dan één producent toeneemt: internationale coproducties bepaalden in 2004-2005

[p. 110]

Veerle Baetens in de musical ‘Pippi Langkous’, een Vlaams-Nederlandse coproductie uit het seizoen 2004-2005 - Foto Leo van Velzen.

bijna 35 procent van het totale Nederlandse theateraanbod in Vlaanderen.

Meten is weten, en vanzelfsprekend is het daarbij verstandig om in overeenkomstige situaties gelijke maatstaven te hanteren. Het onderzoek van het TIN beoogt complementair te zijn aan de studie die de Brakke Grond in Amsterdam nu voor de vierde keer publiceert met betrekking tot het Vlaamse toneelaanbod in Nederland. Een vergelijking van beide onderzoeken is lastig, want - zoals het Nederlandse rapport stelt: ‘de gebruikte methodes zijn daarvoor te zeer afwijkend. Zo zijn in de TIN-database gegevens verzameld op basis van gegevens van makers, terwijl het Brakke Grond-onderzoek werkt met dat van een selectie van schouwburgen.’

Wat in dit citaat buiten beschouwing blijft, is het feit dat de 74 dikbedrukte pagina's tellende studie die Franky Devos en Jacqueline Schoemaker namens de Brakke Grond hebben verricht oneindig diepgaander is dan de zeven A4-tjes die Simon van den Berg in opdracht van het TIN produceerde. Die diepgang zit hem vooral in uitgebreide aandacht, naast de feiten en de cijfers, voor analyse en context, en dat dan uitgesplitst naar de zes genres die het rapport onderzoekt: theater, jeugdtheater, ballet en dans, cabaret, muziektheater en popmuziek. Ook in die genre-indeling doet zich overigens een vergelijkingsprobleem voor: in de Nederlandse studie is de focus gericht op dans, toneel, muziektheater, poppenspel, mime, amusement en ‘multidisciplinair’.

Devos en Schoemaker baseren hun studie op de programmering van 36 ‘referentiepodia’ - van de Stadsschouwburg in Amsterdam tot Odeon in Zwolle - en op 28 poppodia. Hoe moeizaam een vergelijking met de Nederlandse uitkomsten daarmee ook wordt, de cijfers zijn niet minder verrassend: ook in Vlaanderen lijkt een mogelijk voorspelde afname van het Nederlandse theateraanbod een ongefundeerde indruk, want de feiten zijn anders. In de vier onderzochte seizoenen is het aantal voorstellingen toegenomen van 600 in 2001-2002 tot 667 in 2004-2005 (in 2002-2003 zit een opvallende piek van 738 voorstellingen). En ook het aantal producties nam in dezelfde periode toe: van 160 tot 180.

Zoals Nederlandse jeugdgezelschappen het goed doen in Vlaanderen, blijkt omgekeerd het Vlaamse jeugdtheater een belangrijke plek op te eisen in de culturele aanwezigheid in Nederland. In het seizoen 2004-2005 werd zelfs 30 procent van het totale aanbod door het jeugdtheater bepaald - wat overigens alles te maken heeft met één (commerciële) productie, namelijk de kleine musical Pippi Langkous - een echte theaterhit met niet minder dan 163 voorstellingen in Nederland. Ook in 2005-2006 blijft Pippi Langkous overigens nog volop scoren. Niet onbelangrijk: het gaat hier om een Vlaams-Nederlandse coproductie. Net als het onderzoek van het TIN concludeert ook dat van de Brakke Grond, dat het toegenomen aantal ‘grensoverschrijdende’ coproducties onmiskenbaar van invloed is op het cijferbeeld.

Wat zijn nu de conclusies na lezing van beide studies? Op basis van de feiten en de cijfers valt er niet zo gek veel spectaculairs te melden. Het aantal Vlaamse producties in Nederland ligt wat hoger dan het aantal Nederlandse producties in Vlaanderen, maar daar staat weer tegenover dat de tourneeduur van de Vlaamse producties gemiddeld wat korter is. Internationale coproducties hebben een aanzienlijke invloed op het cijferbeeld, er is een lichte verschuiving in de vertegenwoordiging door de verschillende genres - cabaret uit Vlaanderen doet het in Nederland steeds beter -, de podia

[p. 111]

in de grote steden aan weerszijden van de grens zijn de ruimhartigste gastheren (in Vlaanderen Antwerpen, Brussel, Gent; in Nederland Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht), en tot slot, zoals de studie van de Brakke Grond stelt: ‘een aantal signalen wijzen erop dat er wel eens nieuwe liefjes in het spel kunnen zijn.’ Geconstateerd wordt, dat een toenemend aantal Vlaamse gezelschappen de blik op Frankrijk richt, terwijl Nederland lijkt te lonken naar een hechtere culturele samenwerking met Duitsland.

Nogmaals, het is niet om steil van achterover te vallen allemaal. Jaarlijks passeren niet minder vrachtwagens met decorstukken en busjes met acteurs in beide richtingen de Nederlands-Belgische grens, maar de algemene indruk naar aanleiding van beide onderzoeken blijft toch dat de wederzijdse liefde wat bekoeld is. De jaren dat in Nederland met bewondering werd gesproken over ‘de Vlaamse golf’ die het theaterlandschap overspoelde, lijken sedert lang voorbij, terwijl de Vlamingen - en misschien begon die ontwikkeling met het vertrek van nogal wat spraakmakende regisseurs naar Nederland - de noorderburen wat minder van node lijken te hebben. De studie van de Brakke Grond citeert in dit verband Vlaanderen en zijn grote buitenland van Annick Schramme, waarin gesteld wordt ‘dat samenwerking met Nederland vooral werd gebruikt als hefboom voor de interne Vlaamse ontvoogding’. Waar het zelfbewustzijn toeneemt, verdwijnt de behoefte om aan de leiband te lopen, zou je kunnen zeggen.

Dat een initiatief als het jaarlijkse Vlaams-Nederlandse Theaterfestival binnenkort niet meer bestaat - al zal er sprake zijn van een ‘uitgeklede’ doorstart -, dat hetzelfde geldt voor weliswaar minder ambitieuze projecten als het Tweetakt Festival en de 1000 Watt-prijs, maakt de toekomst voor de twee partners er niet rooskleuriger op. Het Brakke Gronddossier spreekt van ‘een ontvlechting van de samenwerking tussen de kunstensector uit Vlaanderen en Nederland’ en acht in navolging van Schramme ‘een groeiend zelfbewustzijn van de Vlamingen’ een oorzaak bij uitstek die dat proces versnelt. De schrijvers gaan in hun laatste hoofdstuk behoorlijk los, wanneer ze in dit kader ook andere verschijnselen noemen, ‘zoals de Ijzeren Rijn, de uitdieping van de Westerschelde, de pro-Amerikaanse koers van Balkenende versus de pro-Franse koers van Verhofstadt tijdens de Irak-crisis en de hoge snelheidslijn Brussel-Amsterdam.’

Wat we met minder geronk in redelijkheid kunnen constateren, is dat Europa gedurende het afgelopen decennium groter en belangrijker is geworden dan de Benelux en dat die ontwikkeling zijn directe weerslag heeft gekregen in de podiumkunsten. De kwaliteit van het theater van zowel Nederland als Vlaanderen is in het buitenland ruimschoots erkend, van Berlijn tot Avignon. De vermeende flirt van Nederland met Duitsland en van Vlaanderen met Frankrijk komt dan ook in een merkwaardig licht te staan als we bijvoorbeeld de Vlaming Guy Cassiers van het Rotterdamse ro theater naar het Antwerpse Toneelhuis zien vertrekken, nadat hij eerst met zijn Proust-cyclus nog even Berlijn heeft veroverd, en als we min of meer tegelijkertijd Luk Perceval van Het Toneelhuis naar de Schaubühne in Berlijn zien afreizen om daar de artistieke leiding over te nemen. Ook dat zijn ‘feiten’, en dan wel van het soort dat er niet om liegt.

Getalsmatig is er aan het wederzijdse theateraanbod tussen Noord en Zuid voorlopig niets in negatieve zin veranderd, het is goed dat de beide studies dat hebben aangetoond. Dat de liefde gevoelsmatig wat bekoeld is, zou wel eens met die brede Europese erkenning, voor het Nederlandse theater evenzeer als voor het Vlaamse, te maken kunnen hebben.

Jos Nijhof

franky devos & jacqueline schoemaker, Je moet gewoon je gore rotbest doen! Studie naar de positie van Vlaamse kunstenaars op de Nederlandse kunstenmarkt, Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond, Amsterdam, 2005, 74 p.
simon van den berg, Nederlandse voorstellingen in België 1999 t/m 2005, Theater Instituut Nederland, Amsterdam, 2005, 7 p.