Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 107]

‘In Europa zu Hause’. Schilders uit de Lage Landen in München omstreeks 1600

De in 1995 in Brussel en Rome georganiseerde tentoonstelling ‘Fiamminghi a Roma’ heeft er al nadrukkelijk op gewezen hoeveel beeldende kunstenaars uit de Nederlanden tussen 1500 en 1600 naar Italië zijn getrokken om daar te leren en te werken. Aanvankelijk gingen ze naar Rome, maar in de tweede helft van de eeuw ook naar andere Italiaanse steden als Venetië, Milaan of Firenze. De oorzaken hiervoor zijn te zoeken in het feit dat het Italië van de renaissance een grote fascinatie uitoefende op de kunstenaars, maar ook de woelige tijden na 1560 speelden een belangrijke rol. In Italië viel er van de reformatie niets te merken: er werd in de handelssteden veel geld verdiend en daardoor konden ook de kustenaars op opdrachten rekenen. Vanzelfsprekend werden die in Italië werkende kunstenaars door hun nieuwe omgeving beïnvloed. Ze pasten zich aan, maar verloochenden hun oorsprong daarbij eigenlijk nooit. Ook was de Nederlandse stijl van schilderen toentertijd populair in Italië. De kunsthistorici uit de negentiende en de vroege twintigste eeuw hadden moeilijkheden met deze ‘romanisten’, van wie ze vonden dat ze hun oorsprong verloochenden, en dat verklaart waarschijnlijk ook dat er heel lang niet werkelijk aandacht aan ze is geschonken.

Maar Italië was niet het enige land dat in die tijd kunstenaars uit de Nederlanden wist aan te trekken. Ze waren eigenlijk overal. Ook in Beieren, waar van 1579 tot 1597 hertog Willem V regeerde, die een groot liefhebber was van de schone kunsten en die zijn kunstenaars bij voorkeur uit Italië liet komen. Een aanzienlijk deel daarvan bleek uit de Nederlanden afkomstig. De Beierse hoofdstad was bovendien een pleisterplaats op de route naar Italië, die van bijvoorbeeld Antwerpen via Keulen, Frankfurt, Nirenberg en eventueel ook Augsburg, München en Innsbruck verliep. Ook dit leidde tot contacten tussen Beierse en Nederlandse kunstenaars.

Het was een goed idee van de Graphische Sammlung in München om deze beide, tamelijk onbekende aspecten van de contacten tussen de Nederlanden en Beieren te gaan belichten in een tentoonstelling, die overigens net als die in Brussel en Rome meer het Europese dan het nationale karakter benadrukt. De expositie toonde een Europese openheid in de zestiende

Friedrich Sustris, ‘Mars’ - Collectie Staatliche Graphische Sammlung, München.

eeuw, die nu meer dan vierhonderd jaar later verbaast en fascineert.

Het verblijf van de reiziger uit de Nederlanden op weg naar Italië in München wordt geïllustreerd met het voorbeeld van Hendrick Goltzius, die in 1558 bij Venlo werd geboren. In oktober 1590 reisde Goltzius, toen al een beroemd graveur, via München naar Italië, waar hij tot augustus 1591 verbleef om dan weer via München naar Haarlem terug te keren. In München maakte hij, nadat hij zich aanvankelijk als kaashandelaar had uitgegeven, kennis met de hofgraveur van hertog Willem V, Jan Sadeler. Jan of ook Johannes Sadeler was in 1550 in Brussel geboren, had in Antwerpen gewerkt en was via Keulen en Frankfurt naar München gekomen. In 1587 benoemde de Beierse hertog hem tot hofgraveur en dat bleef hij tot in 1595, toen de hertog geen geld meer had. Sadeler was een bijzonder kundig vakman, waarvan de tentoonstelling met een aantal gravures getuigenis aflegt. Bijzonder interessant is daarbij een cyclus van gravures van kluizenaars en hun verblijven, naar tekeningen van de Antwerpenaar Maarten Vos die hij samen met zijn broer Raphael heeft ge-

[p. 108]

maakt. Van de hand van Jan Sadeler is eveneens het getekende portret van een andere schilder die in deze tentoonstelling een belangrijke plaats innam, nl. Joris Hoefnagel die in 1542 in Antwerpen werd geboren. Hoefnagel, eigenlijk koopman, maar daarnaast ook schilder en tekenaar, kwam in 1578 na zijn reis naar Italië in München aan en werd daar meteen tot ‘hofminiaturist’ benoemd. Hij werkte voor vorsten uit de omgeving, o.a. in Innsbruck waar hij tussen 1581 en 1590 prachtige verluchtingen maakte voor het missaal van aartshertog Ferdinand II. Vooral zijn miniaturen zijn meesterwerken, waar van de tentoonstelling en de catalogus een aantal zeldzame en zelden getoonde exemplaren bieden. Hoefnagel keerde niet meer terug naar de Nederlanden en was vanaf 1591 in dienst van de Duitse keizer Rudolf II. In 1594 vertrok hij naar Wenen waar hij in 1600 is gestorven.

In het middelpunt van de tentoonstelling staat Friedrich (Frederick, Frederigo) Sustris, die omstreeks 1540 in Italië werd geboren, en die bij zijn vader, de uit Amsterdam afkomstige Lambert Sustris (ong. 1515-na 1591), die het in Italië tot grote roem had gebracht, in de leer was geweest. Na 1560 was Frederick in Rome en later in Firenze waar hij ook voor de Medicis gewerkt heeft. Sinds 1568 in Duitsland, kwam hij via Augsburg, waar hij in dienst van de Fuggers stond, in 1573 naar Landshut en maakte daar in opdracht van de latere hertog Willem V die toen nog in Landshut op de burcht Trausnitz resideerde, alle ontwerpen voor het nieuwe, in Italiaanse renaissancestijl gebouwde gedeelte van de burcht. Toen Willem V in 1578 de macht overnam, kwam Sustris korte tijd later ook naar München, waar hij een belangrijke rol speelde in alle grote kunstprojecten die onder Willem V werden uitgevoerd. Dit geldt voor de Grottenhof en het Antiquarium van de zogeheten Residenz, en voor het jezuïetencollege met de Michaelskirche, waarvoor hij talrijke ontwerpen maakte in de moderne Italiaanse stijl van die tijd. Hij was een uitermate veelzijdig kunstenaar,

Joris Hoefnagel, ‘Venus en Amor met planten, insekten en kleine dieren’ - Private collectie, Hamburg.

die ook op het gebied van de beeldhouwkunst inspirerend werkte en een duidelijk gevoel voor het decoratieve en de smaak van zijn tijd had. De tentoonstelling bood een grote keuze uit zijn werk, waarbij vooral de tekeningen door hun perfecte details opvallen.

Andere kunstenaars in deze tentoonstelling, die allen tot de korte bloeiperiode in Beieren hebben bijgedragen, zijn o.a. de in Keulen geboren en in Praag gestorven schilder Hans von Aachen (1552-1615), die in Italië leermeesters uit de Nederlanden had en in 1587 van Venetië via Augsburg naar München trok, waar hij vanaf 1589 in dienst van het hof werkte, verder Peter Candid (eigenlijk Pieter de Witte), die in 1548 in Brugge geboren werd en tot aan zijn dood in 1628 in München is gebleven. Ook Hubert Gerhard (in 1550 in 's-Hertogenbosch geboren en gestorven in München in 1620), Engelhard de Pee (ong. 1540-1550), wel uit Brussel afkomstig, bleef tot zijn dood in 1605 in München, evenals de iets jongere Paulus van Vianen (Utrecht, 1570), die sinds 1596 als goudsmid in München werkzaam was en daar in 1598 burgerrecht verkreeg, lid van het gilde werd, maar in 1603 naar Praag trok, waar hij in 1613 is gestorven. Vianen markeert ook het einde van deze bloeiperiode in München en de opkomst van Praag.

Overigens bood het begeleidend programma van de tentoonstelling nog een ander aspect van de betekenis en de presentie van kunste-

[p. 109]

naars uit de Nederlanden met twee concerten met werken van Orlando di Lasso (Roland de Lassus, ong. 1532 in Bergen (B) geboren en gestorven in 1594 in München), die in 1556 vanuit Italië naar München was gekomen, daar hofkapelmeester werd, en van diens beide in München geboren zoons Ferdinando en Rudolfo.

De tentoonstelling in de Münchense Neue Pinakothek, die naast materiaal uit eigen bezit ook vele door andere belangrijke musea in bruikleen afgestane stukken toonde, en de rijk geïllustreerde en voortreffelijk gedocumenteerde catalogus bieden een kundig en overtuigend gemaakt geheel dat een blik werpt op een bouwsteen uit de Europese cultuurgeschiedenis waaraan de Nederlanden een niet onbelangrijke bijdrage hebben geleverd. Beide zijn vooral het werk van de conservatrice van de Graphische Sammlung in München, die belast is met het beheer van de collectie van kunst uit de Nederlanden, Dr. Thea Vignau-Wilberg, die op dit gebied in München pionierswerk heeft verricht. Het is de laatste expositie voor haar pensionering. In de zeventien jaar die ze in München werkzaam was (van 1988 tot 2005), heeft ze door een aantal belangrijke tentoonstellingen en daarbij horende catalogi als ‘Das Land am Meer - Holländische Landschaft im 17. Jahrhundert’ (1993), ‘O Musica, du edle Kunst - Musik und Tanz im 16. Jahrhundert’ (1999) en ‘Rembrandt auf Papier - Werk und Wirkung’ (2002) de aandacht op de kunst uit de Nederlanden gevestigd. Daarbij kon ze telkens putten uit de schatten van de rijke collecties in München. De bijna 500 pagina's omvattende, in het Duits en Engels geschreven catalogus is bij Hirmer in München verschenen en kan direct bij de Neue Pinakothek in München besteld worden.

Carel ter Haar

Neue Pinakothek, Barerstrasse 29, D-80799 München, tel. [phone], [e-mail], www.pinakothek.de/neuepinakothek.
thea vignau-wilberg, In Europa zu Hause - Niederländer in München um 1600, Hirmer Verlag, München, 2005, ISBN37774-2825-6.