Ons Erfdeel. Jaargang 49

[p. 103]

Kunsten

Van Brugge tot Batavia: Isidore van Kinsbergen

De Nederlands-Vlaamse Isidore van Kinsbergen (Brugge 1821-Batavia 1905) mag beschouwd worden als de ‘sleeping beauty’ van de negentiende-eeuwse fotografie in Nederlands-Indië. Precies honderd jaar na zijn overlijden wordt zijn oeuvre tot leven gewekt en biedt Huis Marseille, museum voor fotografie in Amsterdam, voor het eerst een platform dat recht doet aan de grote zeggingskracht van zijn fotografie en unieke artisticiteit.

Van Kinsbergen is lange tijd vereenzelvigd met de bijna vierhonderd foto's tellende portfolio's Oudheden van Java (1863-1867) en Boro-Boedoer (1873), archeologische series die weliswaar internationaal werden verspreid onder onderzoeksinstellingen en musea en ook geëxposeerd werden op wereldtentoonstellingen, maar nooit in drukvorm verschenen. Behalve enkele visitekaartportretjes en kabinetkaarten uit zijn studio waren er nauwelijks foto's bekend die zicht gaven op andere mogelijk toegepaste fotografiegenres als landschappen, topografische opnamen, hoffotografie, ‘typen’ of naakten. In de aanloop naar de overzichtstentoonstelling ‘Isidore van Kinsbergen, fotopionier en theatermaker in Nederlands-Indië’ is er gezocht naar de onbekende Van Kinsbergen. Deze zoektocht heeft geresulteerd in een forse uitbreiding van zijn oeuvre: meer dan 200 onbekende, anonieme of foutief toegeschreven foto's mogen nu met zijn naam worden verbonden. Wie was deze flamboyante Zuidelijke Nederlander en wat kenmerkt zijn fotografie?

Isidore van Kinsbergen bleek bij aankomst in Batavia (het huidige Jakarta) op 26 augustus 1851 een man van vele talenten. Zo schilderde hij de decors voor het Théâtre Français de Batavia, portretteerde hij militairen en bestuurders, gaf hij leiding aan het lithografisch etablissement H.M. van Dorp en zong en acteerde hij op profesioneel niveau. De basis voor deze talenten was gelegd in Brugge, waar Van Kinsbergen tekenles kreeg aan de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten en werd opgeleid tot graveur.⁽¹⁾ In Gent, waar hij van af 1842 woonde, werkte hij waarschijnlijk voor de lithograaf Gustavus Jacqmain, maar specialiseerde hij zich ook in de Chant français aan het Gentse conservatorium. Zijn huwelijk met Stephanie Charlo bracht hem bovendien ook regelmatig in het nieuwe, stijlvolle Grand Théâtre aan de Schouwburgstraat, waar zijn schoonfamilie op dat moment behoorde tot de bewoners van blok 5, die allen op een of andere manier verbonden waren met het theater. Na de geboorte van zijn zoon Polydorus en de afronding van de zangstudie zou Van Kiesbergen naar Parijs zijn vertrokken om zowel zijn schilder- als zijn zangtalenten verder uit te bouwen. Harde bewijzen ontbreken hier echter voor.⁽²⁾

Eenmaal in Batavia rees de naam van Van Kinsbergen snel. Drie jaar na aankomst werd hij tot mededirecteur en later enig directeur van het Théâtre Français en wist hij mede door zijn persoonlijkheid en tweetaligheid ook de hoogste bestuurskringen te bereiken. Toen hij zich vanaf 1860 serieus toelegde op het nieuwe medium fotografie, was zijn orderportefeuille

Isidore van Kinsbergen, Oudheden van Java nr. 241, ‘Achterzijde van de Ganesha van Boro,’ Blitar district, Oost-Java, AD 1219-1259, 1867, albuminedruk, 34 × 29 cm © Instituut Kern, Universiteit Leiden.

(1) Isidore werd op 3 september 1821 geboren als Isodorus Waegemaeker, zoon van de (katholieke) Justina Waegemaeker. Later wordt hij ‘voor wettig erkend’ door de in Amsterdam geboren (joodse) Isaac Simon Kinsbergen, die op dat moment als stafmuzikant diende in ‘de 6de afdeling Nationale infanterie in bezetting te Brugge’.

(2) Het huwelijk werd voltrokken op 20 december 1844.

[p. 104]

dan ook snel gevuld. Zo maakte hij in 1862 als fotograaf deel uit van de zending naar Siam (Thailand) en was hij daarmee de eerste ‘missiefotograaf’ die in Siam een dertiental unieke opnamen van boeddhistische tempels, paleizen en mensen maakte. Later dat jaar reisde hij mee in het gevolg van gouverneur-generaal baron L.A.J.W Sloet van de Beele, wat hem de gelegenheid bood om, naast terreinopnamen voor het eerste spoorwegtraject op Java, indrukwekkende series portretten te maken aan het hof van soesoehoenan Pakubuwana IX van Surakarta en sultan Hamengku Buwana VI van Yogyakarta. Een tweede gouvernementsreis over Java, Madura en Bali volgde in 1865, waaraan Van Kinsbergen een lang verblijf koppelde in het vorstenrijk Buleleng (Noord-Bali). Hij maakte er een serie portretten die tot het hoogtepunt van zijn oeuvre behoort en een prachtige dwarsdoorsnede geeft van de totale gemeenschap binnen de paleismuren, van de raja en zijn vrouwen tot en met priesters, dansers en slaven.

Tijdens de reis van 1862 werden ook de eerste oudhedenopnamen gemaakt van de Borobudur en het Prambanancomplex. Zijn albuminedrukken overtuigden het gouvernement van Nederlands-Indië en het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen ervan de archeologie en de bestudering van de oudheden een forse wetenschappelijke impuls te geven. Ze boden Van Kinsbergen een meerjarig contract aan voor de fotografische vastlegging van de belangrijkste oudheden op Java (1863-1867). In onderwerp was hij aanvankelijk gebonden door een lijst van op te nemen oudheden, in de uitvoering daarvan werd hij echter vrij gelaten. Dit resulteerde in een uiteindelijke serie die zich kenmerkt door monumentaliteit en een nadrukkelijke artistieke visie en daarmee de beoogde documentatiewaarde ver oversteeg. De foto's zijn door de zorgvuldig gekozen lichtval zeer contrastrijk, levendig en indringend. In zijn in situ oudhedenopnamen heeft hij bovendien de natuur nadrukkelijk betrokken, twee grootheden samenbrengend die elkaar versterken, terwijl in de sculptuuroverzichtfoto's Van Kinsbergen de meester van de mise-en-scène blijkt.

Tijdens zijn foto-expeditie deed Van Kinsbergen ook allerlei nieuwe vondsten, die hem min of meer tot self-made archeoloog maakten: hij groef en liet graven, schetste en maakte plattegronden en dwarsprofielen in een niet te onderdrukken enthousiame voor de archeologie en de fotografie. Zijn maandenlange verblijf op het op 2.000 m hoogte gelegen Diengplateau (centraal Java) met zijn vroeghindoeïstische, half in de drassige grond weggezakte tempeltjes is hiervan het mooiste voorbeeld. Voordat deze monumenten konden worden vastgelegd, moest een groot deel van de site geheel worden uitgegraven en de bouwwerken zelf ontdaan van begroeiing, wat de kranten spontaan deed spreken van een ‘Indisch Pompeji’. Van Kinsbergen hield wel van deze uitdagingen en ging tot het uiterste om de veelal nog onbekende verhalende reliëfs op de verschillende monumenten, ook op uiterst moeizame plekken, zo goed mogelijk vast te leggen. Vaak waren daarbij ingenieus gebouwde stellingen nodig om de camera in de juiste positie te krijgen. Zijn opnamen van het Oost-Javaanse Panatarantempelcomplex en het in 1873 gefotografeerde boeddhistische wereldmonument Candi Borobudur mogen dan ook gezien worden als de geslaagde resultaten van een absolute tour de force. Waar het aantal Borobuduropnamen teleurstelde, maakte de kwaliteit alles goed. Zijn serie werd alom geprezen en maakte op de verschillende wereldtentoonstellingen de meeste indruk.

Binnen zijn Bataviase studio maakte hij naast portretten vooral veel ‘typenfoto's’ waarbij lokale mensen in hun karakteristieke kleding en bezigheden werden vastgelegd. De variëteit in de academische houdingen van de hoofdrolspelers, de suggestie van actie en de zorgvuldige mise-en-scène verraden zijn theaterachtergrond. Sommige scènes werden daarbij tot tableaux vivants waarmee hij zijn publiek wist in te pakken en die in de vorm van houtgravures ook in de negentiende-eeuwse Franse en Nederlandse reisbladen werden verspreid. Zijn foto's kenmerken zich vooral door een uitzonderlijke directheid, ook de naakten, wat in combinatie met de lange toonschaal van de beelden, expressieve, indringende foto's opleverde. Met diezelfde directheid regisseerde hij tot vlak voor zijn dood - Van Kinsbergen werd 84 jaar - nog Ambroise Thomas' opera Hamlet en wanneer hij niet op het toneel stond, dan zat hij in de ereloge van de schouwburg, de ogen strak op het toneel gericht. Isidore van Kinsbergen, een man van vele talenten, is onttrokken aan de vergetelheid

[p. 105]

en wordt met een overzichtstentoonstelling geëerd waarbij de fotografie, het medium dat het minst vergankelijk bleek, centraal staat.

Gerda Theuns-de Boer

De tentoonstelling ‘Isidore van Kinsbergen 1821-1905, Fotopionier en theatermaker in Nederlands-Indië’ is tot en met 26 februari 2006 te zien in Huis Marseille, Museum voor fotografie, Keizersgracht 401, Amsterdam. Openingstijden en meer informatie zijn te vinden op www.huismarseille.nl.
Ter gelegenheid van de tentoonstelling is een gelijknamige tweetalige (Nederlands en Engels) catalogus verschenen van de hand van gerda theuns-de boer & saskia asser, met bij dragen van steven wachlin, uitgegeven door Aprilis in samenwerking met KITLV Uitgeverij.