Ons Erfdeel. Jaargang 48

Het buitenland en wij

‘Hij was rijk... hij had vier vrouwen, veel vee en knechtschap... En de glossen waren gegaan, rondgeschurkt tusschen de naar elkaar toeë schouders van het gezelschap, en de grappen over zijn verondersteld huiselijk leven. Sivory vertaalde een vraag voor de Redakteur. Badaud, tot verduidelijking, gaf klappen met zijn hand in de lucht, ruzie spelend. Maar de bergman, kalm in de kap van zijn mantel, had teruggesproken: Men mogt een vrouw niet slaan, zelfs niet met een bloem.’ Tot zover een fragment van de Marokkaanse reisnotities in Jac. van Looys Gekken (1892).

Wijlen Theo van Gogh was een andere mening toegedaan dan Van Looys bergman. Samen met Ayaan Hirsi Ali maakte hij de korte film Submission I. Naakte vrouwen in doorzichtige sluiers beklagen zich bij Allah over het geweld tegen vrouwen. Op hun lichamen zijn omstreden vrouwonvriendelijke fragmenten uit de Koran gekalligrafeerd. Van Gogh, brutaaltje bij leven en welzijn, vertelde erbij dat hij de film naar Al-Jazeera zou opsturen: ‘Die zenden ook filmpjes uit van Bin Laden, dus zullen ze hier vast geen moeite mee hebben’. Mohammed B. had het er in ieder geval wel lastig mee, met de inmiddels bekende gevolgen.

Op de laatste levensdag van Van Gogh zat Pieter van Os in Washington DC klaar aan zijn werktafel, afstandsbediening binnen handbereik en vier Word-bestanden open op de laptop. Het was een grote dag voor de kersverse correspondent van De Groene Amsterdammer, met als prangende vraag: Kerry of Bush? Maar plots lag Theo van Gogh morsdood op de Amsterdamse straatstenen en deden de Amerikaanse presidentsverkiezingen er eigenlijk niet meer toe. De moord dreunde door tot ver buiten de Nederlandse landgrenzen. Van Os las in de lokale kranten met verbazing en interesse wat er in zijn thuisland gebeurde. Zo ontstond bij hem het idee om een boek samen te stellen met stukken van buitenlandse journalisten en wetenschappers over Nederland.

Nederland op scherp is een wat willekeurig bijeengeplukte bloemlezing geworden van ‘buitenlandse beschouwingen over een stuurloos land’. Het gaat om stukken die in de afgelopen vier jaar over Nederland zijn geschreven en volgens de achterflap schenken ze ‘klare wijn, niet vertroebeld door detailkennis van ingewijden of de broedertwisten van Nederlandse auteurs’. Dat klopt tot op zekere hoogte. Zo probeert Jonathan Israel te peilen wat Nederlands nationale eigenschap van tolerantie nog inhoudt. Hij stelt vast dat er al een tijdje wordt beweerd dat Nederlanders hun vertrouwde en vriendelijke imago hebben verloren. Volgens Israel zijn noties als tolerantie, vrijheid van meningsuiting en persoonlijke vrijheid ideeën waar Spinoza en Pierre Bayle vele jaren over piekerden en die zij uiteindelijk verwerkten in een aantal doortimmerde sociale, culturele en politieke doctrines. Maar als Nederlanders het nu over die waarden hebben, ontbreekt bij hen elk historisch of cultureel perspectief. Israel hekelt het huidige onderwijssysteem dat, door de Thatcheriaanse obsessie van de overheid voor alles wat ‘nuttig’ en ‘rendabel’ is, nobele onbekenden heeft gemaakt van de genoemde denkers uit de Gouden Eeuw en de nationale geschiedenis in het algemeen heeft uitgehold tot een zwart gat. Tolerantie is officiële onverschilligheid geworden. En zo zijn de aanbidding van het marktmechanisme en de obsessie met beleidsmatige bekwaamheid de voornaamste oorzaken geworden van een nieuwe bekrompenheid en van het einde van een samenleving zoals we ze kennen. Israel is niet de enige die deze mening is toegedaan. Waar hij het heeft over ‘culturele zelfmoord’ titelt Magdi Allam, de Egyptische adjunct-hoofredacteur van de Italiaanse Corriere della Sera, zijn bijdrage ‘Politieke zelfmoord’. ‘Vaarwel multiculturele samenleving’, zucht Allam. Het is niet langer vol-

[p. 793]

doende om vrijheid te verstrekken aan alle nationaliteiten en religies om zo van die vrijheid een gemeenschappelijk erfgoed te maken. Dit soort cultuurrelativisme blijkt niet meer dan een hersenschim te zijn. Ian Buruma noemt het Nederland van na de jaren zestig een soort Berkeley waar ieder vrijelijk zijn gang kon gaan: ‘Eindelijk bevrijd van de kluisters van religie en strenge sociale controle, dartelden de Nederlanders (...) vrolijk rond in hun volmaakte polderdemocratie, in de vooronderstelling dat de rest van de wereld hen met rust zou laten.’ Maar nu heeft de woelige wereld die idylle brutaal verstoord en lijkt Nederland een ‘Paradise Lost’.

Allemaal klare wijn dus. Maar Nederland op scherp schenkt ook sterke koffie. Van Os citeert uit The Providence Journal van 10 november 2004: ‘De moord op Van Gogh heeft de marihuanadampen weggeblazen rond hoofden van linkse lui die dachten dat wat vriendelijkheid de heethoofden wel zou afkoelen.’ En over die linkse lui gesproken: de Amerikaanse politieke analist Bob Barr noemt Nederland het land van Josef Mengele. Volgens hem schoof het land een paar jaar geleden met opgeheven hoofd op naar de voorhoede van de moderne decadentie door de meest liberale wetgeving ter wereld aan te nemen op het gebied van hulp bij zelfdoding. Maar gelukkig is er hoop voor het voormalige gidsland. Daniël Pipes schrijft in de New York Post een bijdrage met als titel ‘Murder by Education’ en stelt dat de gruwelijke moord op Van Gogh wel eens meer voor de Nederlanders gedaan zou kunnen hebben dan 11 september deed voor de Amerikanen.

Als je het allemaal leest, lijkt het erop dat het niet meer goed toeven is in Nederland. In al deze buitenlandse verslagen is er een overheersend gevoel van verlies en nationale crisis. Zoals in het eerste Britse interview dat Ayaan Hirsi Ali had na de moord op Van Gogh. In mei 2005 ontmoet Alexander Linklater haar, omringd door uitdrukkingsloze lijfwachten, 23 hoog ergens in Amsterdam: ‘She still marvels at the canal-checkered view below, an image of orderliness and freedom which she found amazing on first arriving at the borders of this country 13 years ago, and which is no longer available to her.’ The Guardian kopt op 13 februari 2005: ‘Fading liberal dream tears Dutch apart’. Luctor et non emergo: het gidsland is weggezonken en komt niet meer boven. Dat toontje dus.

Eigenlijk is het allemaal ook een beetje een kwestie van te hoog gespannen verwachtingen. Laten we even teruggaan in de tijd. In het boek John Adams in Holland. 1780-2005 wordt de relatie tussen de eerste VS-ambassadeur in Nederland en de Hollanders bestudeerd. Adams was op eigen houtje naar Nederland afgereisd in de overtuiging daar makkelijk bondgenoten te vinden in de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd tegen de Engelsen. Toen hij pas was aangekomen, schreef hij enthousiast over Nederland als ‘the greatest curiosity in the world’. Vooral de schoonheid, netheid en orde konden hem zeer bekoren: ‘I am very much pleased with Holland. It is a singular country. It is like no other. It is all the effect of industry, and the work of art. The frugality, industry, cleanliness etc. here deserve the imitation of my countrymen.’ Maar het ging allemaal wat moeizamer dan verwacht en na verloop van tijd sloop een gevoel van teleurstelling en moedeloosheid in Adams' correspondentie. De Nederlanders zijn aanbidders van Mammon en de Amerikaan klaagt: ‘This country is indeed a melancholy situation; sunk in ease, devoted to the pursuit of gain (...), divided among themselves in interest and sentiment, they seem afraid of everything.’ De Nederlander als bange haas in plaats van als modeldemocraat.

Net zoals Adams te veel verwachtte van ‘the greatest curiosity in the world’, zo verwachten de buitenlandse observatoren nu misschien wel te veel van het ‘gidsland’. Maar ook de modale Nederlander loopt wel eens met een te fraai zelfbeeld rond en wordt zo een klagerige drama queen bij iedere storing van de gemoedelijkheid, dat hardnekkige cliché van Hollandse gezelligheid, vrijheid en blijheid. Alexander Linklater signaleert Geert Maks Gedoemd tot kwetsbaarheid: ‘The popular leftwing historian (...) views the response as a gross overreaction to a one-off event’. De zuidelijke respons van de starre noorderling: er valt één dode en iedereen verliest zijn hoofd. Mak waarschuwt Nederland dat het nationale navelstaren niet langer kan: ‘Wie Nederland wil omvormen tot een culturele vesting, reduceert de ingewikkelde tijd waarin we leven tot één grote binnenlandse angstfantasie.’ Idealisme wordt cynisme en tolerantie is gereduceerd

[p. 794]

tot onverschilligheid en besluiteloosheid. Maar Nederland mag dan al volgens Mak een klein ietwat bekrompen land zijn dat niet in staat is om de mondiale realiteit van de geglobaliseerde maatschappij te verdragen, volgens Linklater zijn de problemen geen fantasieën. In een soort omgekeerde denkoefening noteert hij zelfs: ‘In many ways, the Netherlands is a crucible case within Europe, because the issues surrounding immigration are so stark.’ Op dezelfde manier beschouwt Jessica Stern, dé Amerikaanse experte op het gebied van terrorisme, Nederland als ‘a sort of laboratory where you can study how such fears develop’. En zo wordt Nederland voor het buitenland toch weer een heel klein beetje gidsland.

pieter van os (red.), Nederland op scherp. Buitenlandse beschouwingen over een stuurloos land, Bert Bakker, Amsterdam, 2005, 252 p. ISBN 90-3512-7994.
jan willem schulte nordholt et al., John Adams in Holland 1780-2005, John Adams Institute / Cossee, Amsterdam, 2005, 126 p. ISBN 90-5936-0710.
geert mak, Gedoemd tot kwetsbaarheid, Atlas, Amsterdam, 2005, 95 p. ISBN 90-450-1382-7.

Nederland mag dan al of niet een gidsland zijn, het is nog maar zeer de vraag of België überhaupt wel een land is. ‘Is there a Belgium’ is de titel van een stuk van Tony Judt dat oorspronkelijk in The New York Review of Books verscheen in 1999. Deze ‘brief initiation to Belgian life and to this country's history’ opent nu ook de bundel How Can One NOT Be Interested in Belgian History. Dit boek is de neerslag van het symposium Belgium Revealed, dat in april 2005 in het Dublinse Trinity College werd gehouden

Voor Judt is het land dat hij ter discussie stelt meer dan een oord waar wafels, pralines en frieten aan de bomen groeien en bier in sloten vloeit. Hij heeft het onder meer over de schandalen (dioxine, Dassault/Agusta, Dutroux en dies meer), de onzekerheid van de Belg over zijn nationale identiteit, de voortschrijdende federalisering, de voorliefde voor nepotisme en de slechte faam van het land in de buitenlandse pers. Maar vooral de taalproblematiek krijgt zijn aandacht en de daaruit voortvloeiende complexe en verwarrende politieke structuur. Volgens Judt is België niet één of twee naties, maar ‘an uneven quilt of overlapping and duplicating authorities’. Een land met slechts formele nationale grenzen, maar wel met zeer reële binnenlandse grenzen. Een land waar corruptie en witteboordcriminaliteit welig tieren (Judt verwijst hier naar Baudelaire: ‘La Belgique est sans vie, mais non sans corruption’). Een land dat slechts bijeengehouden wordt door een olijke koning en een staatsschuld. En kijk: al in 1999 schreef Judt iets over België dat sterk doet denken aan wat Mak nu over Nederland te zeggen heeft. Want voor Judt is België ‘the first advanced country truly at the mercy of globalisation in all its forms’. In een tijdperk waarin tewerkstelling, de veiligheid van de burger en de culturele kern van naties blootstaan aan een nooit eerder geziene druk van buitenaf, ziet Judt slechts heil in regeringen die hun bevolking een gevoel van samenhang en gemeenschappelijk belang kunnen geven, zonder daarbij het behoud van burgerlijke en politieke vrijheden in het gedrang te brengen. En dus is België van belang, en niet enkel voor de Belgen zelf: ‘Far from being a model, it may be a warning: after the twentieth century we all know that you can have too much state. But Belgium may also be a useful reminder that you can have too little.’

In dezelfde bundel staan o.a. ook stukken over de Eerste Wereldoorlog, toen België nog een dapper opdondertje was in buitenlandse ogen (Sophie de Schaepdrijvers ‘Champion or Stillbirth? The Symbolic Uses of Belgium in the Great War’) en over Brussel als een mogelijke hoofdstad van een toekomstig polyglot, open en humaan Europa (en niet van de Europese Unie, zoals Geert van Istendael benadrukt in ‘In Brussels the Word Language Has No Singular’.) In ‘Belgium's Culture: A Dutchman's View’ spreekt Benno Barnard zich uit voor een België boven Vlaanderen: ‘Modern Flemish nationalism, nagging for a Flemish army and Flemish stamps, seems to be a good way to ruin a nice country.’

Hekkensluiter in het boek is Marc Reynebeau, die in ‘Belgian Quixotry: Historiography and Society in the Quest for Consensus’ ten behoeve van het buitenlandse lezerspubliek op zoek gaat naar een aantal onderwerpen die gedurende lange tijd moedwillig werden verwaarloosd in de Belgische historiografie. Het gaat om onderwerpen als de kolonisatie in Centraal-Afrika, de collaboratie, de koningskwestie, enz. Het valt op dat het koningshuis de gemeenschappelijke noemer is in

[p. 795]

al deze kwesties. Verder is België bovenal een verdeeld land waar de breuklijnen onder een laagje consensus worden begraven om zo tot een sfeer van sereniteit te komen.

In die context heeft Reynebeau het ook over de Made in Belgium-tentoonstelling die werd samengesteld naar aanleiding van de feestelijkheden van 175 jaar België en 25 jaar federalisme in 2005. Hij noemt het een ‘feel-good fancy-fair’, een kleurrijke galerie van alle prachtige, leuke en heerlijke dingen die het jarige België aan dit ondermaanse heeft bijgedragen, van het pientere Kuifje via sterk staal tot lekkere chocolade. Maar hoe goed en professioneel de tentoonstelling is samengesteld, het is en blijft een aanfluiting van de moderne kritische historiografie. Het is niets meer dan een aaneenschakeling van mythes, aperte leugens en propaganda. Want alles anders zou nefast kunnen zijn voor de feestvreugde.

Net zoals de andere grote verjaardagstentoonstelling, ‘Visionair België’, toont ‘Made in Belgium’ het land als een droom. Hier is die droom een populistische fantasie-geschiedenis, in ‘Visionair België’ een soort artistieke utopie. Reynebeau noemt het een anarchistische benadering van geschiedenis. Het is weliswaar ‘petit-bourgeois anarchism, in which mockery is more important than the urge for fundamental change’, maar misschien is het net die houding die mede het (voort)bestaan van België bestendigt?’

In ieder geval loont België voor de in Brussel wonende Richard Hill nog zeer de moeite, want na zijn bekende We Europeans publiceerde hij nu The Art of Being Belgian. Hill is zijn gastland zeer genegen. Hij vindt dat België al zo'n rake klappen heeft gekregen van de geschiedenis en ook dat de vaak koele en zelfs soms ronduit vijandige houding van de internationale pers tegenover België onterecht is. Als een galante ridder in dienst van de belgitude neemt Hill het zwaard op voor de beschimpte en genegeerde Belgen. Levensstijlen en waardesystemen, Vlamingen en Walen, kwaliteiten en gebreken: het komt allemaal aan bod in dit boek.

We zien Hill naar België verhuizen en zich verwonderen over het surrealisme dat hij overal tegenkomt, zoals het bordje ‘Geen toegang voor kinderen onder 14 jaar’ in een Brusselse kraamkliniek. Er wordt bier gedronken en friet gegeten. We krijgen tien spottende redenen om Belg te zijn geciteerd én weerlegd (nummer 1: ‘You get to speak three languages, but none of them intelligibly’ en nummer 9: ‘All your famous countrymen are imaginary’). En natuurlijk besteedt Hill in een afzonderlijk hoofdstuk ook aandacht aan ‘what others know about Belgium and the Belgians’. Het mooiste voorbeeld hier komt uit Carolyn Mordecais Wedding, Dating and Love Customs of Cultures Worldwide (1999): ‘Belgium, a country with close traditional family ties, has a high Catholic population. According to Christian religious beliefs, women are expected to be virgins and their marriages are monogamous. Although Belgium is a highly modern country with international businesses, cars are not used for dating as much as in most industrialised countries. Single people can still walk down cobblestone streets to cafés or shops where they can easily become acquainted with members of the opposite sex. Being picked up at one of these spots is normal and is not considered in bad taste. Otherwise, families and close friends introduce couples.’ Maagden, kinderkopjes en geen gerampetamp op de achterbank. België kan waarlijk een gidsland voor romantische zielen worden.

benno barnard et al., How Can One NOT Be Interested in Belgian History. War, Language and Consensus in Belgium since 1830, Academia Press, Gent / Trinity College, Dublin, 2005, 151 p., ISBN 90-382-0816-2. richard hill, The Art of Being Belgian, Europublications, 2005, 208 p., ISBN 90-744-7-4001-50.

Filip Matthijs