Ons Erfdeel. Jaargang 48

Poëzie om te proeven. De verzamelde gedichten van Anneke Brassinga

Op een dag vielen bij de bonbonliefhebber de verzamelde Leonidasfabrieken door de bus. Zo ongeveer verging het mij toen ik Wachtwoorden opensloeg, de recent verschenen verzamelde gedichten van Anneke Brassinga. Deze verzameling komt niet echt als een verrassing. Brassinga, die naast poëzie ook proza en essays schrijft en vertaalt uit het Duits en het Engels, is de jongste jaren uitgegroeid tot één van de belangrijkste auteurs van ons taalgebied. Ze won diverse prijzen, waaronder de VSB Poëzieprijs voor haar bundel Verschiet (2001). Zeven bundels bevat de verzamelbundel, van Brassinga's debuut Aurora, uit 1987, tot en met de bundel Timiditeiten uit 2003. Voor deze laatste bundel kreeg ze in 2005 de Anna Bijns Prijs. Wachtwoorden bevat 259 bladzijden boordevol speelse, spetterende poëzie, met achterin nog een cd waarop de dichteres zelf een aantal gedichten voordraagt.

Het is haast te veel. Wacht even woorden, zou je willen roepen, want deze poëzie moet je langzaam lezen, langzaam proeven. Maar er is zoveel: ‘ik ken de weide waar primula / bloeit. Duizenden kinderhoofdjes, / boterkoekjes voor rijzende zon.’ Brassinga's verzen trekken je steeds weer in nieuwe stroomversnellingen, verleiden je tot verder lezen, nog een, nog een: ‘waar dwarrelt al dat roze heen, al pluiziger / eindjes van gekliefde linten waarmee nacht/ geopend is? Ik zal het zien, als een lichtje / mij opgaat bij wijze van versnijdenis, toch nog / gestrikt op 's Heren hoed ik meezingen mag / met wie geratst werd, kleingekregen - niet?’ En precies tussen de primula en de versnijdenis uit deze twee citaten fladdert, schiet, huppelt, flitst, reddert, klatert en tortelt de poëzie van Brassinga heen en weer. In een allusie op, of beter een emulatie van Nietzsches Zarathustra zingt Brassinga: ‘Gib acht! Gib acht! Denn alle Lust will Ewigkeit; auch Verlust.’ Levenslust en afgrondelijk verdriet domineren deze poëzie. Hoezeer ze opeen gedrukt worden blijkt bijvoorbeeld uit deze typische Brassinga-regel: ‘Ten leven zijn wij opgeschreven.’ Vanzelf lees je mee: ten dode zijn wij opgeschreven. Maar voor het zover is, zijn wij veroordeeld om te leven met de doden, met het verdriet. Zo zet de dichteres de taal voortdurend op een extra been. Clichés worden ‘om schone zeep gebracht’. Taal wordt overladen met nieuwe betekenissen, waarbij ik dikwijls in de lach schiet, zoals wanneer Brassinga het woord gebenedijd verhaspelt om het aan de seksualiteit te koppelen: ‘O uilengoor, geheiligd je naam, gedijbeend.’ Het is een kenmerk van veel levenslustige, sterke

[p. 762]

Anneke Brassinga (^o1948) - Foto Klaas Koppe.

poëzie, denk aan Lucebert of Ouwens: onverwachte, vaak onopgemerkte, humor. Taalvondsten, voortdurend, wie Brassinga leest houdt ook het woordenboek bij de hand, hoewel niet strikt noodzakelijk. Klank is in deze poëzie minstens zo belangrijk als betekenis. Brassinga zelf onderstreept dat in de cyclus ‘woorden’ uit de bundel Landgoed waar een aantal woorden tot op de letter wordt ontleed: ‘Pr. Er is iets mis met de r. Hij knijpt alles samen, schept gevangenschap. Een boer is een moordenaar, het hart wordt pas wat als het barst, drab is oneetbare pap. Een letter kan toch niet slecht zijn?’ Een dergelijke, vrolijke ontleedkunde zou je op Brassinga's eigen poëzie kunnen loslaten.

Het bijna wellustig proeven van de klanken is al vanaf de eerste gedichten aanwezig. In de loop van de tijd, zo wordt in deze verzamelbundel duidelijk, krijgen Brassinga's gedichten een steeds ingewikkelder syntaxis. Meer en meer kolkt de taal, ze wekt steeds grotere spanningen op. Met het toenemen van de complexiteit in de vorm lijkt het of de dichteres meer concrete emoties kan toelaten. Vanaf de latere bundels is de dood, met name de dood van de moeder, een terugkerend gegeven. De meest voorkomende en minst opvallende stijlfiguur is misschien wel de inversie: ‘Maar avondgloed / te Rome, zachtvurige zonsravage regenboogbekroond / laat door geen glorieus verwoest bestaan / zich evenaren.’ Dit soort zachtgevooisde, maar uiterst effectieve inversies doen mij opnieuw denken aan Lucebert. Ook wanneer je Brassinga hoort lezen op de achterin Wachtwoorden vastgeklikte cd, is de verwantschap met Lucebert onmiskenbaar. Brassinga heeft ook een van de mooiste in memoriams voor hem geschreven: ‘Laat ons hopen dat hij zich volledig heeft gebeft / aan het wijdbeense zwerk en de eenvouds verlichte / klatering hem nu omsluit als veren een zwaan / in het buitendijks onvertogene.’

Nog zoiets (ik tuimel door de bundel - ‘gibboncapriolen’ lees ik ergens): onverhuld, maar nooit plat, gewild of oubollig draait het in Brassinga's werk ook om de vleselijke lust. Seksualiteit en taalkunde liggen samen in bed, neem deze regels: ‘De boezem, Boris, is het vlaggeschip / van de vrouwelijke charme: kom boor uw neus in mijne zeilen / die nooit gestreken zijn en gorgel ferm als parlevinker...’ Of lees het gedicht ‘Hoe te zoenen op straathoeken’ - eindelijk een gedicht dat die zachte verdoving vol afscheid en innigheid vasthoudt: ‘Men neme afscheid evenmin / al is de hoek er om uiteen te gaan - / de weg is geen verwijdering. / Men neme alles mee, alleen.’ Prachtig - een van de allermooiste gedichten uit de bundel, een gedicht om altijd bij je te hebben.

Het is haast te veel. Het verdriet, de levenslust, de wellust, zowel de vleselijke als de talige, getuigen voortdurend van een eindeloze honger, hunkering die wel zeer expliciet tot uiting komt in de smartlap die de bundel besluit: ‘Er was eens, er was eens, o waar gebleven - / het is er nog, het kind dat stil aan tafel zat / en lezen kon wat in de krinkels stond geschreven / van zoete stroop op zure karnemelkse pap.’ In die krinkels, door haar moeder in de pap gegoten, las de dichteres reeds haar lot: ‘de een na de ander proeft de honger in mijn mond / en laat mij staan waar ik hunkerend stond / tot in het diepst geknakt, verkreukeld van verdriet; maar dat ik eens jouw kind was, dat vergeet ik niet.’

Misschien is Brassinga's poëzie niets anders dan de voortzetting van die krinkels. Het zou zeker de moeite lonen om alle metaforen rondom eten en zoetigheid in Brassinga's oeuvre eens op een rij te zetten. Wat mijzelf nog meer aanspreekt is het kind, dat er, getuige de smartlap, nog altijd is. Ik kom het ook tegen

[p. 763]

in het lange gedicht ‘Berichten’ uit de bundel Huisraad, waarin een meisje van zes (‘Zes te zijn en lezen kunnen, schrijven, woorden eten als boterhammen, letters hemelse hagelslag’) zich laat betoveren door de letters en cijfers op nummerborden van passerende auto's, maar ook door andere geheimzinnige tekens: ‘Lezend de richtingen die afgewaaide takjes wezen, de strepen verf en vuil op natte wegdekzeeën, buitenmuren, bushokjes, de vaart der wolken, kolkingen van spreeuwenzwermen. De berichten werden verontrustend onverstaanbaar en onweerstaanbaar dwingend.’

Zo ongeveer lees ik ook deze poëzie. Wachtwoorden is een bundel vol betoverende gedichten om bijna letterlijk te proeven, om je steeds weer aan te verlustigen, in te verliezen. Poëzie is kinderspel - wie zei dat ook alweer?

Koen Vergeer

anneke brassinga, Wachtwoorden. Verzamelde, herziene gedichten 1987-2003, De Bezige Bij, 2005, 349 p. (met cd).