Ons Erfdeel. Jaargang 48

Een feest voor heel de stad. Driehonderd jaar Leidse Schouwburg

In de achttiende eeuw vierden rondtrekkende buitenlandse acteurs er triomfen, in de oorlog vond een verzetsgroep er onderdak, Wim Kan debuteerde er, Paul van Vliet werd er beroemd. De Leidse Schouwburg, het oudste theater van Nederland en volgens sommige chauvinisten zelfs het mooiste van Europa, bestaat driehonderd jaar - en natuurlijk moet dat gevierd worden. In de afgelopen zes jaar is door medewerkers van de Rijksuniversiteit Leiden (RUL) intensief onderzoek gepleegd naar de geschiedenis van het gebouw aan de Oude Vest en van de stand van zaken in dat onderzoek is sinds 2000 jaarlijks verslag gedaan in een symposium - steeds in de schouwburg zelf en steeds verlucht met toepasselijk theatraal divertissement.

Op 23 september 2005, tijdens het zesde en laatste symposium, presenteerde Cobi Bordewijk, docente film- en theatergeschiedenis aan de RUL, het indrukwekkende opus waarin zij samen met twee collega's de eerste drie eeuwen van de schouwburg heeft geboekstaafd. Wat geeft die Comedie toch een bemoeijing! luidt de titel, naar de vermoeide verzuchting die een zoveelste bestuurder in 1877 in de nachtelijke uren aan het papier toevertrouwde. En inderdaad, wanneer men het boek leest, dringt zich de indruk op dat het een wonder is dat de schouwburg er anno 2005 nog staat. Geldgebrek, wanbestuur en malversaties lopen als een rode draad door de historie van het gebouw, dat in 1705 werd opgericht op de fundamenten van een afgebrande mouterij.

In het genoemde jaar kreeg Jacob van Rijndorp, dankzij de ruimhartige houding van de magistraat, toestemming voor de bouw, met daarbij een eenmalige subsidie van vijfhonderd gulden. Des te opvallender is die ruimhartigheid, omdat we spreken over ‘een tijd waarin veel stadsbesturen nog afwijzend stonden tegenover het toneel en het Leidse stadsbestuur met veel financiële problemen te kampen had’ (p. 23). De beginjaren van de schouwburg zijn nauw verweven met Jacob van Rijndorp en zijn erfgenamen. Op zichzelf vormt de familiegeschiedenis reeds een indrukwekkend melodrama en het is dan ook niet verwonderlijk dat Daphne Meijer in 1995 een kleindochter van Van Rijndorp, ‘de gebochelde en niet al te snuggere Antje’ (p. 61), tot

[p. 749]

hoofdpersoon koos van haar roman Het plezier van de duivel, een onderhoudende docusoap over de theaterwereld rond 1770 - waaraan in het boek van Bordewijk overigens geen aandacht wordt besteed.

In later tijden wisten particuliere eigenaren en de Leidsche Schouwburg-Vereeniging het theater met wisselend succes te exploiteren. Tot tweemaal toe stond het gebouw op het punt gesloopt te worden, maar uiteindelijk koos men steeds voor restauratie. In 1865 kreeg de zaal, dankzij de briljante stadsarchitect jan Willem Schaap, de unieke ei-vorm die bepalend bleek voor een optimaal akoestisch en optisch effect. Die eivorm werd in 1976 door architect Onno Greiner ontdekt, tijdens de voorlaatste, ingrijpende restauratie van het theater, en is dankzij publicaties en colleges van Greiner ‘onder theaterarchitecten over de hele wereld bekend geworden’ (p. 368).

Wat geeft die Comedie toch een bemoeijing! is een gedegen biografie van een schouwburg, maar kan ook worden gelezen als een geschiedenis van drie eeuwen theater in Nederland. De hoofdstukken zijn gebaseerd op belangwekkende data uit het curriculum van het gebouw, maar niet alleen bouwkundige en bestuurlijke aspecten krijgen aandacht. In ieder hoofdstuk opnieuw wordt er royaal ingezoomd op het gespeelde repertoire, op de ontwikkeling in acteerstijlen en op het getal en de aard van het publiek. Het spreekt vanzelf dat in een universiteitsstad een aanzienlijk deel van de toeschouwers werd bepaald door studenten. Het boek toont aan dat de bemoeienis die de studenten in het verleden hadden met de repertoirekeus het niveau van de gespeelde voorstellingen zeker ten goede is gekomen. Maar er was ook een andere kant. Zo kunnen we op pagina 145 lezen hoe de studenten in de negentiende eeuw met ‘het zootje ongeregeld’ op de galerij concurreerden in luidruchtigheid en onfatsoen. Opmerkelijk genoeg kwam pas in 1969 een einde aan de al te nadrukkelijke aanwezigheid van het academische volkje, toen de schouwburgdirecteur de heren van het corps verbood om - zoals men gewend

De Leidse Schouwburg - Foto Jan Scheeren.

was - vóór de voorstelling luidkeels het Io Vivat aan te heffen, op straffe van een nat pak in het water van de Oude Vest, waarvoor ‘de meest potige suppoost’ van het gebouw persoonlijk zorg zou dragen (p. 379).

Dergelijke anekdotes maken het boek levendig en houden de droge wetenschap op afstand. De academische bevindingen vinden we niet alleen in het boek, maar ze komen voor een deel ook naar voren op de meegeleverde dvd. Belangwekkend, ook met het oog op verdere studie, zijn de hier en daar nog om aanvulling en correctie vragende bestanden met daarop het complete repertoire van de Leidse Schouwburg van 1730 tot januari 2005. De dvd biedt daarnaast verstrooiing in de vorm van korte interviews met diverse betrokkenen, reconstructies van achttiende- en negentiendeeeuwse acteerstijlen, en een fraaie animatie, gemaakt op basis van beschikbare plattegronden en afbeeldingen van het gebouw.

Niet alleen met een boek, maar ook met een expositie wordt de bijzondere verjaardag van de schouwburg luister bijgezet. Tot en met 8 januari 2006 is in een viertal kleine zalen van Stedelijk Museum De Lakenhal de tentoonstelling 300 Jaar Leidse Schouwburg te zien. De expositie begint met de geschiedenis van het gebouw, om vervolgens het spel en de spelers voor het voetlicht te brengen. Wie daar behoefte aan heeft, kan met traditionele attributen een storm laten opsteken en een regendouche laten klinken (en zich daarbij wellicht de droeve jammerklacht van Heijermans' Kniertje inbeelden). In de laatste zaal is er speciale aandacht voor het cabaret waarvan de ac-

[p. 750]

tuele opleving mede aan de Leidse toneelzaal te danken is. Niet alleen had Wim Kan een speciale band met het gebouw en vond het Leidsch Studenten Cabaret van Paul van Vliet er een podium, maar ook groeide, vanaf het begin van de jaren tachtig, het Leids Cabaret Festival er uit ‘tot een platform voor maatschappelijk geëngageerd cabaret’ (p. 377). De victorie van gerenommeerde cabaretiers als Lebbis en Jansen, Sanne Wallis de Vries en Najib Amhali begon met het winnen van het Leids Cabaret Festival.

Tot slot is er de jubileumproductie. Voor dit doel leek het vanzelfsprekend de voorstelling te kiezen waarmee de schouwburg naar alle waarschijnlijkheid in 1705 zijn deuren opende. Des te meer ligt die keuze voor de hand, omdat het hier een tekst betreft die nauw verbonden is met de geschiedenis van de stad, namelijk het tot in diep in de achttiende eeuw populaire Belegering ende het Ontset der stadt Leyden (1645) van Reynerius Bontius, een rond 1625 geboren Leidenaar die pasteien bakte en die nog heeft gesproken met ooggetuigen van het roemruchte beleg. In het boek van Cobi Bordewijk kunnen we lezen hoe de oeropvoeringen van Bontius' drama eruit gezien kunnen hebben. Het stuk bevat tot de verbeelding sprekende tableaus met onder meer allegorische figuren, zoals de ‘Honger, die een vleezelooze schonk in hare handen heeft, daar zy gestadig aan knaagt’ (p. 40).

Voor het realiseren van deze actuele reprise van de Belegering werd De VeenFabriek uitgenodigd, het in 2004 door theatermaker Paul Koek opgerichte ensemble dat zich wil richten op een sterke binding met de stad Leiden en met de rijkdom die daar te vinden is aan historie, kunst en wetenschap. Het monumentale Scheltema-gebouw, voorheen een complex voor de fabricage van wollen dekens, is anno 2005 nog een bouwval, maar zal binnenkort de thuisbasis vormen van waaruit De Veen-Fabriek zijn vleugels uitslaat. Het pand staat aan de Oude Singel. in het hart van de stad, op een prominente plek naast De Lakenhal en schuin tegenover de Leidse Schouwburg.

De VeenFabriek, ‘Belegh en Ontset van Leyden’ - Foto Stefan Mizee.

Voor de opvoering van Belegh en Ontset van Leyden, zoals het stuk in de bewerking is gaan heten, heeft de schouwburgzaal een aanpassing ondergaan waardoor Paul Koek - en vanuit zijn Hollandia-verleden is dat niet zo vreemd - in Leiden in feite zijn zoveelste locatieproject realiseerde. De handeling vindt plaats op een vloer over de parterrestoelen, terwijl de toeschouwers vanaf een tribune op het podium en vanuit de baignoires de gebeurtenissen volgen. Het speelvlak symboliseert doeltreffend het isolement waarin de verpauperde stad verkeerd moet hebben. En bovendien komt in deze opstelling de intimiteit van de geroemde bonbonnière prachtig tot zijn recht.

Maar voor de vele toneelamateurs met wie Paul Koek de voorstelling glans wil geven is dit Belegh een paar maten te groot. Ondanks het schrappen van heel veel tekst, resteert er behoorlijk wat taai zeventiende-eeuws waardoor zowel de jonge als de oude Leidenaren soms behoorlijk uit de bocht vliegen. En Bontius is natuurlijk geen Vondel. Het in talloze variaties getoonzette gelamenteer over honger, verderf en dood gaat naar het einde toe domweg vervelen, en in de handeling is er weinig tot niets wat de aandacht vasthoudt. Gelukkig staan daar enkele fraaie muzikale hoogstandjes tegenover en een stuurse tapdanser die in wisselende ritmes en volumes woordeloos, maar doeltreffend de strategische acties van de vijand verbeeldt. Misschien had Koek rigoureus moeten kiezen voor een verder uitgewerkte vorm van muziektheater - in het verleden heeft hij bewezen dat daar zijn kracht ligt - en méér tekst moeten opofferen aan beeld, geluid, muziek.

[p. 751]

De jubileumvoorstelling mag dan niet helemaal geworden zijn wat ervan gehoopt werd, de betrokkenheid van tientallen stadgenoten bij de productie heeft er niettemin voor gezorgd dat cultureel Leiden wekenlang in feeststemming verkeerde. Een roes die op z'n minst duurde tot en met de viering van Leidens Ontzet op 3 oktober, het grootste volksfeest van Nederland boven de rivieren, waarvoor alle Leidenaren een dag vrij hebben - of nemen - om niets van de festiviteiten te hoeven missen. Ook de traditionele 3 October Lezing stond dit jaar in het teken van theater: vanuit de toneelgeschiedenis toonde Cobi Bordewijk overtuigend aan dat de viering van Leidens Ontzet geen re-invented tradition is, maar een geschiedenis kent van vele eeuwen.

De spil van alle programmaonderdelen op 3 oktober werd ook in 2005 gevormd door de Grote Optocht, die, hoe kan het anders, dit jaar als thema het theater had. Onder de noemer Haal het doek maar op passeerden vele eeuwen theatergeschiedenis de revue, van een tafereel uit een klassieker als Antigone tot en met het eigentijdse ‘theater’ van een schaarsgeklede paaldanseres. Met het boek is de driehonderdste verjaardag van de Leidse Schouwburg een feest geworden voor theaterliefhebbers en -wetenschappers, met alle omringende activiteiten werd het een feest voor de gehele Leidse bevolking.

Jos Nijhof

cobi bordewijk, juliette roding & vic veldheer, Wat geeft die Comedie toch een bemoeijing! De Leidse Schouwburg 1705-2005, Boom, Amsterdam, 2005, 415 p.