Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 708]

Zicht op het KNSM-eiland in het oostelijk havengebied van Amsterdam - Foto J. Musch.

[p. 709]

Samenhang in de stad
Architectuur en stedenbouw van Jo Coenen

Hans Ibelings
werd geboren in 1963. Was lange tijd als tentoonstellingsmaker verbonden aan het Nederlands Architectuurinstituut te Rotterdam. Publiceerde tal van artikelen over de Nederlandse architectuur en stedenbouw in de 20ste eeuw. Is uitgever-redacteur van het architectuurtijdschrift ‘A10. New European Architecture’
Adres: Javakade 542, NL-1019 SE Amsterdam

Als er in Nederland een architect is die erop vertrouwt met architectonische en stedenbouwkundige middelen problemen op te kunnen lossen en breuken te helen, dan is het wel Jo Coenen. Coenen (Heerlen, 1949) is de oprichter van het architectenbureau Jo Coenen & Co dat eerst was gevestigd in Eindhoven, de stad waar hij bouwkunde studeerde aan de Technische Hogeschool, en sinds 1990 in Maastricht. Van 2001 tot 2004 was hij Rijksbouwmeester in Den Haag. Als zelfstandig architect en als ambtenaar heeft hij altijd de habitus gehad van ontwerper. Dat is minder voor de hand liggend dan het mag lijken. Voor een architect, maar zeker voor de Rijksbouwmeester. Het werk van een architect bestaat tegenwoordig meer dan ooit uit onderhandelen, het bedenken van concepten en ontwikkelingsscenario's, het leveren van supervisie en het geven van advies. Coenen ontkomt hier natuurlijk niet aan. Voor hem ligt het primaat echter altijd bij het architectonische en stedenbouwkundige ontwerp. Daaruit volgt dat wat hem betreft de ontwerper een centrale positie inneemt in het bouwproces. In dat opzicht heeft Coenen een uitzonderlijke want a-modieuze, om niet te zeggen traditionele opvatting van zijn vak.

Dat maakt hem tot een bijzonder architect, en dat maakte hem zeker ook tot een bijzondere Rijksbouwmeester, want hij stelde zich in die functie teweer tegen de invulling die het Rijksbouwmeesterschap de voorgaande vijftien jaar had gekregen, een invulling waarbij de Rijksbouwmeester in weerwil van de naam voornamelijk een adviseur is en geen bouwmeester. Coenen heeft in zoverre dat mogelijk is geprobeerd een andere interpretatie aan zijn ambtelijke functie te geven, zoals direct duidelijk werd toen hij aantrad. Een van zijn eerste daden was de aankondiging dat hij een ontwerpatelier ging oprichten, om binnen de Rijksgebouwendienst het maken van architectuur weer een centralere plaats te geven.

[p. 710]

Zonder direct in plat determinisme te vervallen, lijkt er een verband te zijn tussen de betekenis die Coenen hecht aan het ontwerp en zijn voorliefde voor de architectonische vorm aan de ene kant, en het moment waarop hij zijn entree maakte in de architectuur, in de tweede helft van de jaren zeventig, aan de andere kant. In die periode domineerde in Nederland een kleinschalige, bij tijd en wijle ronduit vormloze architectuur. Voor veel architecten was het ontwerp ondergeschikt geraakt aan sociale doelen van inspraak, bouwen voor de buurt en zeggenschap van gebruikers.

In deze tijd moet Coenens afkeer van vormeloosheid zijn ontstaan en ontwikkelde hij, mede onder invloed van het postmodernisme dat in die periode gestalte kreeg, zijn eigen ontwerpfilosofie. Het scheppen van orde, structuur en samenhang in stedelijke omgevingen is te beschouwen als het constante thema in het werk van Coenen. Daarbij lijkt hij geen principieel verschil te maken tussen architectuur en stedenbouw. Stedenbouw is voor hem een voortzetting van de architectuur met andere middelen en andersom geeft hij zijn architectuur altijd een stedenbouwkundige dimensie door te zoeken naar manieren waarop zijn gebouwen een betekenis kunnen hebben die de perceelsgrenzen overschrijdt.

Wars van de mode

De omvattende opvatting van zijn werk als ontwerper blijkt overduidelijk uit de recent verschenen monografie over zijn werk, die als ondertitel heeft ‘Van stadsontwerp tot architectonisch detail’. (Het boek is met deze ondertitel het tegendeel van het beroemde boek dat J.B. Bakema in 1964 publiceerde naar aanleiding van een serie door hem gepresenteerde televisieprogramma's over architectuur en stedenbouw. Dat boek draagt de titel Van stoel tot stad.) Die volgorde van groot naar klein is veelzeggend. Voor hem begint het ontwerp bij het grote, dat tot in het kleinste detail doorwerkt.

Het boek is samengesteld door Coenen zelf en geschreven door architectuurjournaliste Hilde de Haan, die zich blijkens het woord vooraf heeft willen opstellen als een intermediair die ‘zo helder en zo nauwkeurig mogelijk de boodschap wil overbrengen die Coenen te vertellen heeft. (...) Want Jo Coenen is een architect met een boodschap. Missie is wellicht nog een beter woord. Niet alleen beoefent hij met grote bevlogenheid zijn vak - dat van architect en stede-bouwer (zonder de door de Taalcommissie verplichte tussen-n) - hij heeft zich ook tot doel gesteld om ideeën uit te dragen die verder strekken dan de gebouwen, de omgevingen die hij zelf heeft ontworpen.’

De Haans bescheiden wens om slechts de boodschapper te willen zijn, kan worden opgevat als onwil of onvermogen om een standpunt in te nemen, maar heeft onmiskenbaar geleid tot een zeer informatief boek. Het toont heel veel van Coenens capaciteiten als ontwerper en geeft een verhelderende

[p. 711]

De Stadsbibliotheek van Maastricht - Foto Christian Richters.

kijk in zijn denk- en ontwerpwereld, waarin door het helen van breuken niet alleen de gebouwde omgeving en het landschap in harmonie zou moeten komen, maar ook de verhouding tussen mens en gebouw weer in evenwicht gebracht zou moeten worden. ‘De finale opgave die ik mezelf voorhoud,’ aldus Coenen, ‘is een stad in stand houden als organisme.’

In een tijdperk van fragmentatie en desintegratie is Coenen op zoek naar consistentie, coherentie, continuïteit, naar een herstel en instandhouding van de samenhang tussen de mens en de gebouwde omgeving. Daarin betoont Coenen zich wars van de mode van het moment.

Deze traditionele beroepsopvatting blijkt ook uit zijn volharding in de schets. Meer dan wie dan ook van zijn generatie hanteert Coenen onder veel omstandigheden het potlood. Hij beschouwt de schets nog altijd als het voornaamste ontwerpmedium van de architect, ook in het digitale tijdperk. De computer kan hem als ontwerpmiddel niet bekoren. Digitale representaties vindt hij niets: ‘Ze zijn te definitief en ontluisterend; schijnvoorstellingen van een werkelijkheid die niet bestaat. Een simpele schets daarentegen, eventueel een plattegrond of doorsnede, geeft nog ruimte aan de talloze begrippen die ik simultaan bij het ontwerpen in mijn achterhoofd heb. In feite schiet de geest te kort, voortdurend, om het geheel van een opdracht te kunnen vatten. Maar dat geheel is wel al ergens in mijn hoofd aanwezig, even reëel als de tekening er is. De kunst is nu om dat geheel zo goed mogelijk te vatten, dat vergt een grote concentratie. Een simpele schets, maar ook een

[p. 712]

eenvoudige plattegrond of doorsnede, kent nog de stilte die concentratie mogelijk maakt.’

Zowel eend als konijn

Even traditioneel is Coenens vertrouwen in wat architectuur vermag om een betere, mooiere en aangenamere wereld te scheppen, niet alleen voor het oog, maar vooral ook voor het gebruik. Daarin schuilt een intrigerende combinatie van dienstbare nederigheid en zelfbewuste ambitie, die karakteristiek is voor Coenen. Zijn gebouwen en stadsontwerpen zijn bedoeld voor de mensen en de stad en niet ter meerdere eer en glorie van hemzelf. Het gaat hem daarbij om het maken van ‘wat je de spirituele plek zou kunnen noemen, om een niet-levende, ofwel slecht functionerende plek een nieuwe invulling te geven (...) een nieuwe betekenis geven aan iets wat al eerder is gebouwd. Wat ik dan doe, is (...) blootleggen, zichtbaar maken wat al aanwezig is en relaties leggen.’ Coenens vertrouwen dat met architectuur een betere wereld gemaakt kan worden, getuigt echter niet van een relativerende bescheidenheid. En dat is ook aan zijn architectuur te zien, die een stellig karakter heeft. Zijn gebouwen zijn niet provisorisch, licht of onopvallend, maar integendeel juist nadrukkelijk present, en vaak niet gespeend van een zekere monumentaliteit of dramatiek. Architectuur bestaat bij Coenen in de regel uit bakens, knoop- en scharnierpunten in de stad en in het landschap. Om die rol te kunnen vervullen geeft hij zijn gebouwen altijd een pregnante, sterke vorm.

Het wekt daarom geen verbazing dat Coenen vooral grote waardering heeft voor architecten die met een uitgesproken architectonische vorm hun gebouwen weten te verankeren in het stadslandschap of het natuurlijke landschap, zoals de Zwitsers Luigi Snozzi, Mario Botta, Aurelio Galfetti, de Portugees Alvaro Siza en de Spanjaarden Antonio Cruz en Antonio Ortiz.

Deze opsomming is niet willekeurig: dit zijn enkele van de ontwerpers die op voorspraak van Coenen opdrachten hebben gekregen in Céramique in Maastricht, het stadsdeel aan de oostzijde van de Maas dat in de afgelopen vijftienjaar is getransformeerd van voormalig industriecomplex tot levendig onderdeel van de stad, met wonen, werken en cultuur als voornaamste ingrediënten. Coenen heeft behalve het stedenbouwkundige masterplan voor het hele Céramique-gebied ook de Stadsbibliotheek, een kantoorgebouw en een klein appartementsgebouw aan de Maas ontworpen. Van deze drie gebouwen is de bibliotheek niet alleen de grootste, maar ook de meest monumentale. De bibliotheek markeert het punt waar het grote plein en de avenue elkaar raken. Het gebouw opent zich aan drie zijden en sluit zich daarmee niet af van de openbare ruimte eromheen. De bibliotheek is verbonden met de Bordenhal, een restant van het industriële verleden van het gebied, dat met

[p. 713]

Zicht op het Céramique-gebied in Maastricht - Foto Netten Airphotos.

opzet niet is uitgewist maar zo veel mogelijk is gebruikt als aanknopingspunt om het nieuwe te verbinden met het oude.

Hetzelfde is gedaan door het gebied op een zorgvuldige manier aan te laten sluiten bij het bestaande stratenpatroon. Dat heeft Coenen niet gedaan door een klakkeloze extrapolatie van wat er was, maar door de routes die door de bestaande stad lopen op een vanzelfsprekende manier in het nieuwe stadsdeel voort te zetten. Kenmerkend is voorts dat Céramique een rijkdom aan traditionele stedelijke ruimten kent, van stegen en straten tot een statige avenue en een monumentaal plein én een variatie aan uitgesproken architectuur. Dat is de uitkomst van Coenens benadering van deze opgave (en eigenlijk van alle stedenbouwkundige opgaven) als ‘architectonisch-stedenbouwkundig’. De stedenbouw is daarbij voor hem niet slechts de abstracte onderlegger voor de architectuur; de architectuur staat echter evenmin volledig in dienst van de stedenbouw als het materiaal waarmee straten en pleinen kunnen worden gemaakt. Zowel de architectuur als de stedenbouw behouden bij hem een zekere autonomie en het resultaat is als het beroemde plaatje waar je zowel een eend als een konijn in kunt zien: afhankelijk van de manier van kijken, prevaleert in Céramique de stedenbouw of de architectuur, het stedelijke weefsel of de afzonderlijke gebouwen.

Hip noch ironisch

Daarin schuilt de kracht, maar direct ook de zwakte van deze benadering. De kracht ervan is zichtbaar in Maastricht omdat het geheel daar ondanks de

[p. 714]

Schets voor een nieuwe Openbare Bibliotheek in Amsterdam.

verschillen tussen de afzonderlijke gebouwen een grote consistentie kent. Op het KNSM-eiland in het Amsterdamse oostelijk havengebied daarentegen is het resultaat minder samenhangend. Coenen heeft hiervoor ongeveer in dezelfde periode als Céramique ontstond, eind jaren tachtig, het architectonisch-stedenbouwkundig plan gemaakt en een van de woongebouwen ontworpen. Met werk van Frank en Paul Wintermans, Wiel Arets, Bruno Albert en Hans Kollhoff en Christian Rapp zijn de verschillen in architectonische expressie - en architectonische kwaliteit - hier te groot om de delicate balans te bereiken tussen architectuur en stedenbouw die in Maastricht wel is bereikt.

De typecasting die er in de architectuur bestaat (en die ertoe leidt dat een architect die een keer met goed gevolg een theater heeft ontworpen grote kans maakt om daarna keer op keer hiervoor te worden gevraagd) heeft ertoe geleid dat Coenen na Céramique enkele verwante opdrachten heeft gekregen. In de stad Luxemburg heeft hij bijvoorbeeld in 2002 het masterplan gemaakt voor de transformatie van een industrieel gebied met onder meer een hoogovencomplex tot een nieuwe stadswijk. Bovendien vormde de Stadsbibliotheek in Céramique de directe aanleiding voor een opdracht in hetzelfde jaar van de Openbare Bibliotheek Amsterdam voor de nieuwe hoofdvestiging, waarvan de bouw binnen afzienbare tijd zal starten.

Dat Coenen in Céramique met zoveel buitenlandse architecten heeft gewerkt, is veelzeggend. Het tekent zijn internationale oriëntatie en laat zien dat hij dit project heeft weten te benutten als een uitgelezen kans om samen te werken met enkele van de architecten die hij hoog acht. Gelijktijdig kan

[p. 715]

het ook worden beschouwd als een indicatie voor de enigszins excentrische positie die hij in Nederland inneemt met zijn specifieke ontwerpopvatting en met de serieuze toewijding waarmee hij zijn opdrachten tegemoettreedt. Daar passen op dit moment kennelijk niet zo veel Nederlandse architecten bij. Coenen en zijn werk zijn zowel letterlijk als figuurlijk aan de zware kant vergeleken bij veel van de hippe vormgeving, ironische distantie en radicale experimenten waarmee de Nederlandse architectuur de afgelopen jaren furore heeft gemaakt. Ook in dat opzicht vertegenwoordigt Coenen met zijn werk en zijn opvattingen een nogal a-modieus standpunt. Dat heeft onmiskenbaar een weerslag op de waardering die hij geniet, maar het doet niets af aan de waarde van zijn architectuur en stedenbouw.

hilde de haan, Jo Coenen. Van stadsontwerp tot architectonisch detail, NAi Uitgevers, Rotterdam, 2005, 448 p.