Ons Erfdeel. Jaargang 48

Van boek naar wereld. Tien jaar na de dood van W.F. Hermans

Op 27 april 2005 was het tien jaar geleden dat de schrijver Willem Frederik Hermans overleed. Met een reeks activiteiten wordt zijn tiende sterfdag herdacht. Op 27 april werd een speciale Hermans-website gelanceerd (www.willemfrederikhermans.nl), het resultaat van een samenwerkingsverband waarin het Willem Frederik Hermans Instituut en de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (DBNL) participeren. De site biedt veel informatie, waaronder een secundaire bibliografie. Deze enorme verzameling titels, van krantenstukken tot wetenschappelijke artikelen, is chronologisch geordend op jaar van verschijnen en alfabetisch op auteursnaam. Hoewel er een zoekmachine is toegevoegd, zal het de nietdeskundige lezer, voor wie de website in ieder geval bedoeld is, zwaar vallen hier zijn weg te vinden. Met schifting van het materiaal en ordening naar onderwerp is hij meer gebaat.

In de maand juni van dit Hermansjaar verscheen een eenmalige heruitgave van Uit talloos veel miljoenen. Dit was overigens niet bijna 25 jaar na de eerste druk, zoals De Bezige Bij op haar website beweerde, want de roman werd gepubliceerd in mei 1981.

In september werd een cenotaaf voor Hermans geplaatst op de Torensluisbrug in Am-sterdam, tegenover de kop van Multatuli, die daar bijna opdringerig naar de voorbijganger buigt. Het ontwerp van het ledige grafmonu-

[p. 625]

ment - Hermans keert ook na zijn dood niet terug naar zijn geboortestad - is van Koen Deprez, een Brusselse architect, en Raymond Benders, de voorzitter van het Willem Frederik Hermans Instituut. Het wordt een indringende ervaring om over de steile Torensluisbrug te lopen, tussen de gedenktekens voor deze twee literaire kolossen door.

Eind oktober verschijnt een selectie van Hermans' polemieken onder de titel Niet uit kwaadaardigheid. De samensteller is Max Pam, die met Jan Boszdries en Machteld van Gelder ook een tweedelige documentaire heeft gemaakt over leven en werk van Hermans, getiteld Een overgevoelige natuur. Deze wordt uitgezonden op 31 oktober en 7 november a.s. in het NPS-programma ‘Het uur van de wolf’.

In november vindt in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de feestelijke presentatie plaats van deel 1 van Hermans' Volledige werken. Dit deel bevat zijn twee eerste romans: Conserve en De tranen der acacia's. De Volledige werken zijn begroot op 23 à 24 verzamelbanden van 800 tot 1.000 pagina's per band. Elke titel, zo wordt beloofd, zal voorzien zijn van een nawoord, waarin de ontstaans- en publicatiegeschiedenis wordt beschreven. De gegevens daarvoor zijn afkomstig uit het omvangrijke persoonlijke archief van Hermans. Het project moet in 2017 tot een einde komen.

Tegelijk met de website werd Richard Simmillion. Een onvoltooide autobiografie gepresenteerd, een bundel door Hermans als autobiografisch aangemerkte verhalen met Richard of Richard Simmillion als hoofdfiguur. De schrijver zelf heeft deze verhalen nooit bij elkaar gebracht - zoals hij in 1990 wel deed met zijn verspreid gepubliceerde opstellen over Wittgenstein. De verhalen zijn te vinden in Een wonderkind of een total loss (‘De elektriseermachine van Wimshurst’ en ‘Het grote medelijden’), De laatste roker (‘Waarom schrijven?’, ‘Afscheid van Canada’ en ‘Dood en weggeraakt’), terwijl ‘Een toerist’ in 1979 verscheen in Snoecks Almanak.

In 1986 wijdde Martien J.G. de Jong een met interviewfragmenten gelardeerde studie aan vijf van deze verhalen (‘Afscheid van Canada’ was nog niet gepubliceerd): De waarheid (?) omtrent Richard Simmillion. De intrigerende vraag die daarin onbeantwoord blijft, luidt waarom Hermans, wiens afkeer van documentaire genres als de autobiografie, het dagboek

Willem Frederik Hermans in zijn huis in Brussel, februari 1995 - Foto Klaas Koppe.

en de brief bekend is, toch een aantal verhalen schreef waarvan hij de autobiografische waarachtigheid garandeerde. Ook Arjan Peters, van wiens hand het nawoord van de nu verschenen bundel is, blijft het antwoord schuldig. Hij rept van ‘“fragmenten” die eruit moesten’ en voedt daarmee de gedachte dat er zoiets als een volledig levensverhaal van Hermans bestaat of heeft bestaan, waarvan de auteur de meest urgente delen heeft vastgelegd. Ook verwijst hij de lezer die ‘de “waarheid” over Willem Frederik Hermans (...) uit de eerste hand’ wil horen, naar deze verhalen. De autobiografie als uiteindelijke waarheid. Het is een opvatting die haaks staat op de poëtica van de auteur. De volgorde waarin de verhalen in de bundel zijn opgenomen, wordt bepaald door de leeftijd van de hoofdfiguur. In het eerste verhaal, ‘De elektriseermachine van Wimshurst’, is hij een eenzame leerling van de lagere school en in het laatste, ‘Dood en weggeraakt’, een oudere in Parijs wonende schrijver die nadenkt over de dood. Ook van deze rangschikking gaat de suggestie uit dat de verhalen brokstukken zijn van een onvoltooid gebleven autobiografie. Daarop is het een en ander af te dingen.

In ‘De elektriseermachine van Wimshurst’, ‘Het grote medelijden’ en ‘Waarom schrijven?’ wordt de existentiële grondslag van Hermans' schrijverschap zichtbaar, een

[p. 626]

onderdeel van zijn ideeën over literatuur dat in zijn beschouwende werk weinig aandacht krijgt. Het schrijven komt voort uit het streven de anderen te overtuigen van zijn gelijk, ja hen te dwingen tot erkenning van zijn bijzondere formaat, nadat alle andere pogingen om zich te manifesteren hebben gefaald. Tezelfdertijd wordt er twijfel gezaaid aan de juistheid van deze visie, wat niet verbaast van een auteur die het bestaan van de historische waarheid keer op keer in twijfel trekt. Het verleden laat zich niet reconstrueren en de betekenis die er achteraf aan wordt toegekend, is uiterst bedrieglijk. Dit staat met zoveel woorden in ‘Waarom schrijven?’: ‘Wij krijgen niet in onze prille jeugd van Hogerhand een teken welke kant wij op moeten, zodat we, mits van goeden wille, dan ook zonder omwegen het aangewezen doel bereiken. Pas later, als we, noodzakelijkerwijs door het verstrijken van de jaren, ergens gekomen zijn, waar dan ook, kunnen we achteraf vertellen waar we vandaan en waar we langs zijn gekomen, en ons verbeelden dat 't altijd al zo had gemoeten.’ Het bedrog van de terugblik reduceert elk autobiografisch verhaal tot een dubieuze constructie. Peters vermeldt de aversie van Hermans tegen de autobiografie, maar verzuimt op de consequenties te wijzen voor de bundel die hij uitluidt.

Ook de door Hermans als autobiografisch gewaarmerkte verhalen hebben een literair karakter. Ik illustreer deze bewering met een klein voorbeeld, dat ik ontleen aan ‘Dood en weggeraakt’, waarin een ouder geworden Richard Simmillion bij de kapper mijmert over dood en vergankelijkheid. De omgeving is er naar: de zaak is gevestigd in een straatje ‘met winkeltjes die allemaal op sterven staan’ en Richard zelf bestaat al bijna niet meer: ‘En niemand op de hele wereld weet dat ik hier zit. Via de spiegel voor mij kan ik naar buiten kijken. Van tijd tot tijd nadert een auto. Niet voor mij bestemd.’ Hij stelt vast dat hij in de loop der jaren ‘steeds lelijker haar’ is gaan voortbrengen, een constatering die hem de angst aanjaagt dat alles wat hij produceert allengs ‘ouder, zwakker, stoffiger, lelijker wordt.’ Een onmiskenbare toespeling op de vrees voor tanende creativiteit. De kapper zelf lijkt op de legendarische misdadiger Al Capone. Hij wekt de indruk dat hij zit uit te blazen, ‘na in zijn eentje een brandkast te hebben versjouwd.’ De als inbreker voorgestelde kapper personifieert de vergetelheid, die zich de nalatenschap van een gestorvene toe-eigent. Deze identificatie vindt niet alleen steun in de ambiance waarin de kapper werkt, maar ook in een ander verhaalgegeven: de inbraak in het appartement van Richard, waarbij nagelaten voorwerpen van zijn vader zijn ontvreemd. ‘Alles wat er van hem overgebleven is, raakt zoek en zo gaat het op den duur met alles wat er overblijft van iedereen.’ Het belang van deze scène ligt niet in de historische achtergrond (Is er werkelijk ingebroken bij Hermans? Wat werd er ontvreemd?), maar in de literaire verwerking daarvan en de betekenissen die daardoor worden geproduceerd.

Dit voorbeeld doet ook beseffen wat er ontbreekt in de reeks activiteiten waartoe Hermans' tiende sterfdag aanleiding heeft gegeven: de publicatie van een intelligente en leesbare studie waarin vooral het werk van deze grote schrijver aan de orde komt. Volgens een beroemde uitspraak van Mallarmé bestaat alles in de wereld om uit te monden in een boek. Willem Frederik Hermans is geen symbolistisch dichter, maar de huidige belangstelling voor deze auteur staat vooral in het teken van de omgekeerde richting. Dit is geen winst.

G.F.H. Raat

willem frederik hermans, Richard Simmillion. Een onvoltooide autobiografie, met een nawoord van arjan peters, De Bezige Bij, Amsterdam, 2005, 231 p.
willem frederik hermans, Volledige werken, deel 1: Conserve & De tranen deracacia's, De Bezige Bij, Amsterdam, 2005. (Verschijnt in november 2005).
Zie ook www.willemfrederikhermans.nl.
Recent verscheen bij de VPRO de cd-box Archief Willem Frederik Hermans: een zeven cd's bevattende box met daarop dertien radiogesprekken die Hermans in de loop der jaren had met Freddy de Vree, schrijver en medewerker van de Vlaamse openbare omroep.
Meer info is te vinden via www.vpro.nl.