Ons Erfdeel. Jaargang 48

Een zee van maquettes. De tweede internationale architectuurbiënnale in Rotterdam

Terwijl de voorbereiding voor de tweede internationale architectuurbiënnale in Rotterdam onder de apocalyptische titel ‘De zondvloed’ in volle gang was, liet in Azië het wassende water van de tsoenami verwoestende taferelen achter. Deze gebeurtenis toonde op ingrijpende wijze welke desastreuze gevolgen water voor de mens en het landschap kan hebben. In de afgelopen jaren wordt steeds duidelijker dat Nederland misschien niet zo overvallen zal worden als de landen die getroffen zijn door de tsoenami, maar dat de stijgende waterspiegel wel degelijk een zorg voor het huidige Nederlandse landschap vormt. Het is deze waterproblematiek die de rode draad vormde voor de biënnale die onder leiding van Adriaan Geuze, landschapsarchitect en directeur van het landschapsarchitectenbureau West 8 tot stand is gekomen. Kenmerkend voor de Rotterdamse architectuurbiënnale is de thematische benadering. De manifestatie bestond uit verschillende tentoonstellingen die ieder op een eigen manier raakten aan het centrale thema water.

De hoofdtentoonstelling in het voormalige pakhuis Las Palmas, gelegen op de Kop van Zuid aan de voet van de Erasmusbrug, heette ‘Hollandse waterstad’. Thema's als vroege watersteden, handelssteden en militaire steden illustreerden dat een belangrijk deel van de Nederlandse steden ontstaan is aan het water. Water heeft dus de stedenbouwkundige randvoorwaarden geschapen voor de hoofdstructuur van deze steden. De verschillende stadsstructuren konden vergeleken worden aan de hand van meer dan honderd maquettes die over de gehele derde verdieping van het pakhuis bijeen waren gebracht. Zowel voor de leek als voor de vakidioot was het een feest om naar te kijken.

Een groot deel van de tentoonstelling bestond uit een historische analyse, maar twee subcategorieën toonden meer toekomstgerichte plannen. Het betrof ‘Utopieën’, waar aan de hand van bijvoorbeeld het plan New Babylon van Constant of het plan Pampus van Van den Broek en Bakema duidelijk werd dat de weidsheid van het ongerepte wateroppervlak architecten heeft geïnspireerd tot megawoonstructuren die zich uitstrekken over het water. Deze radicale plannen hebben in de afgelopen jaren een cultstatus gekregen en worden niet echt meer als een serieuze optie in overweging genomen. In de sectie ‘Nieuwe Hollandse waterstad’ werden er echter plannen gepresenteerd die misschien niet zo ingrijpend zijn als de zojuist genoemde fantasierijke projecten uit de jaren zestig, maar wel iets verder gaan dan tot nog toe voor mogelijk wordt gehouden. Zo was er het voorstel te zien voor de uitbreiding van de luchthaven Schiphol in zee, aan de hand van een futuristische maquette van OMA, het inmiddels wereldberoemde bureau van de architect Rem Koolhaas. Verder waren er plannen om het water in te zetten voor begrafenisrituelen in Amsterdam door de Academie van Bouwkunst aldaar en een project voor een catamaranstad in de provincie Zuid-Holland. De dertien getoonde projecten werden gemaakt in opdracht van de biënnale

[p. 604]

en elk plan werd inhoudelijk en financieel ondersteund door een betrokken instantie, bijvoorbeeld de gemeente of provincie.

Kuststeden vormden het centrale thema van de tweede tentoonstelling in Las Palmas, ‘Mare nostrum’. Dit was het meest internationale onderdeel van de biënnale, die zich over het algemeen toch voornamelijk op Nederland richtte. Zo'n twintig landen hebben voor hun relevante thema's met betrekking tot kuststeden belicht. Vanwege het ontbreken van een duidelijk gestelde vraag, varieerden de inzendingen van de gevolgen van massatoerisme voor de Spaanse kust tot voorbeelden van creatieve vrijetijdszelfbouwsels in Rusland en ideeën voor het opnieuw in leven blazen van het verloren paradijs aan de stranden van de Israëlische kustplaats Eilat. Duidelijk werd door deze uiteenlopende verzameling dat de toename van toerisme op wereldwijd niveau af en toe kansen biedt tot ontwikkeling van architectuur en stedenbouw, maar in sommige gevallen ook een verwoestende werking voor het oorspronkelijke landschap kan hebben. Ieder land lijkt op zijn eigen manier te worstelen met de aantrekkingskracht van economische vooruitgang en de ermee gepaard gaande aantasting van het milieu.

Dit laatste aspect is ook een punt van zorg voor de ontwikkeling van de oer-Nederlandse polders. De tentoonstelling ‘Polders: een theater van land en water’, samengesteld door Linda Vlassenrood van het Nederlands Architectuurinstituut, toonde een boeiende selectie van vijftien polders - op een totaal van drieduizend in Nederland - aan de hand van speciaal gerealiseerde maquettes door studenten van de Technische Universiteit in Delft en historische tekeningen afkomstig van verschillende

Zuid-Flevoland, Swifterweg in noordelijke richting, 2000 - Foto Peter van Bolhuis/PANDION.

Nederlandse musea. Zowel historische kaveltekeningen voor de invulling van de veenpolders en droogmakerijen passeerden de revue, met bijvoorbeeld de Beemster die sinds 1999 op de werelderfgoedlijst van Unesco staat, als stedenbouwkundige plannen voor de poldersteden Almere en Lelystad. Het nieuw ontgonnen land riep vaak op tot experimenten op stedenbouwkundig en architectonisch vlak. In sommige gevallen, zoals bijvoorbeeld bij de stad Nagele gelegen in de Noordoostpolder, werd ruim aandacht besteed aan experimentele architectuur waarvoor in de jaren

‘Parallel Europa’ door Fokke Moerel en Alwin Reedijk.

[p. 605]

vijftig een keur van Nederlands beste architecten, zoals Rietveld, Van Eyck en Mien Ruijs, bijeen werd gebracht.

Maar deze tentoonstelling bood meer dan alleen maar een historisch overzicht. Het Nederlandse polderlandschap, dat zich kenmerkt door de uitgestrektheid waarin dijken, ringvaarten, boomgroepen en lanen het beeld bepalen, staat op dit moment onder druk door de toenemende verstedelijking. We staan nu voor de vraag of de karakteristieke eigenschappen van de polders verder ontmanteld mogen worden ten voordele van economische ontwikkelingen. Speciaal voor de tentoonstelling werd een schema ontwikkeld waar de bezoeker door in verschillende stappen met ja of nee te antwoorden zelf kon inzien welke beslissingen gevolgen hebben voor het polderlandschap van de toekomst. Het is de combinatie van de uitgebreide historische analyse met de toekomstvisie die deze tentoonstelling zo boeiend maakte.

Dit ontbrak nu juist in de tentoonstellingen in Las Palmas. Voor veel concrete vraagstukken werden oplossingen geboden. Maar het ontbrak aan een totaalvisie die zich uitsprak over wat bijvoorbeeld te doen met de klimaatswisseling of het almaar stijgende waterniveau. Geuze, die in artikelen en interviews geregeld zijn ongenoegen uit over het feit dat het in het huidige Nederland aan een daadkrachtige visie ontbreekt met betrekking tot de vormgeving van dit land, is er zelf ook niet in geslaagd om met een groot gebaar te komen. De bezoeker blijft achter met een reeks indrukken en leuke weetjes. Het blijft dan ook spannend of deze biënnale voldoende draagvlak heeft weten te creëren om de beslissing van het ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen terug te draaien. Dat heeft de subsidie aan dit jonge evenement immers stopgezet. Zal deze Rotterdamse architectuurbiënnale na slechts twee edities een stille dood sterven?

Marieke van Rooy

De tweede internationale architectuurbiënnale Rotterdam liep van 26 mei t/m 26 juni 2005. Meer info: Internationale Architectuurbiënnale Rotterdam, Postbus 1019, NL-3000 BA Rotterdam. Zie ook www.biennalerotterdam.nl.