Ons Erfdeel. Jaargang 48

‘Roeshoofd hemelt’. Puzzelpoëzie van Joost Zwagerman

Aan het eind van haar interview met Remco Campert vraagt Ingrid Hoogervorst (Vreemdeling in eigen landschap, 's-Gravenhage, 2000, p. 245) aan de populaire dichter en verhalenschrijver of hij de Amerikaanse en Nederlandse literatuur nog een beetje bijhoudt. ‘Naarmate je ouder wordt lees je minder’, zegt Campert. ‘Ik ben blijven steken bij Joost Zwagermaker. Of hoe heet die man ook alweer?’ Dit moet toch wel een pesterijtje zijn: de al tien jaar durende alomtegenwoordigheid van Joost Zwagerman in de media kan Campert toch moeilijk zijn ontgaan. Of het nu gaat om het publieke debat over de integratie van moslims in de Nederlandse samenleving of de wat minder heftige discussie over gesjoemel met de verkiezing van de Dichter des Vaderlands, altijd vindt men Zwagerman bereid om zijn oordeel voor radio, televisie of krant te geven. Hij doet dat met kennis van zaken en is in ieder geval voor meer mensen te begrijpen dan de happy few die het naadje van de kous al weten. Ook in zijn romans en essays kiest hij bijna altijd maatschappelijke thema's, van prostitutie in zijn eerste grote romansucces Vals licht (1991) en racisme in De buitenvrouw (1994) tot en met de vernietigende effecten van iemands zelfmoord op de familiale omgeving

[p. 453]

in zijn recentste roman Zes sterren (2002). Dergelijke onderwerpen kiest Zwagerman ook wel voor zijn essays, maar in zijn inmiddels zeven essaybundels valt misschien nog meer op dat hij een voortreffelijk voorlichter is op het gebied van kunst en vooral Amerikaanse literatuur: hij bespreekt met enthousiasme en kennis van zaken het werk van J.D. Salinger, Saul Bellow, John Updike, Philip Roth en, ontegenzeggelijk zijn grote voorbeeld, Bret Easton Ellis. Dat hij min of meer in navolging van deze reuzen ook serieus bedoelde essays wijdt aan popsterren als Prince, Madonna en The Sex Pistols of geestloze amusementsprogramma's op de Nederlandse televisie is aan mij niet besteed, maar dat zal vooral een generatiekwestie zijn. Ondanks deze flauwekul sla ik Zwagermans essays hoger aan dan zijn nogal eens wijdlopige romans en zijn tot nu toe weinig originele poëzie.

Tot nu toe, inderdaad. Want met zijn vierde bundel Roeshoofd hemelt, die meer dan honderd bladzijden telt, heeft Zwagerman iets heel bijzonders gedaan. Al is de ondertitel traditioneel ‘Gedichten’, een verzameling lyriek is het absoluut niet. De bundel is zo experimenteel dat alleen al het onderbrengen van het geheel bij een genre geen sinecure is. Het lijkt nog het meest op een ‘tweestemmig antiepos’ of een moderne ars poetica. Maar met die termen is toch ook niet alles verklaard. Wat heeft Zwagerman ons voorgeschoteld? Hij heeft twee verhaalstrengen ineengedraaid, waarvan de betekenis en samenhang voor de lineaire lezer pas geleidelijk aan duidelijk worden. Verhaal I gaat over het winkelen van een zekere R. in de T-Mart, waar hij ‘vastklant’ is. Die markt is een soort kosmos: je kunt er werkelijk alles krijgen, van gewone producten tot en met enge ziektes (die heten in T-Martjargon ‘stukjes buitenwacht’). Verhaal II speelt zich af in een inrichting: patiënt roeshoofd wordt daarin naar eigen waarneming als een held ontvangen en verneemt dat hij na een mislukte zelfmoord - een vriend heeft hem gevonden - is opgenomen:

hij vond je thuis in de gang aan een koord
denk niet dat iemand je iets belet
als je wilt word je hier langzaam vermoord

Dat blijken profetische woorden, bijna toch. In de inrichting kan roeshoofd zijn draai niet vinden: hij is opstandig, vecht met andere patiënten, dreigt therapeuten te vermoorden (p. 87) en wordt daarom aan zijn bed gesnoerd en in de isoleercel opgesloten. Zijn waanideeën, vooral van agressief-seksuele aard (hij stelt zich onder meer voor dat hij prinses Maxima verkracht) nemen toe, het lijkt niet lang meer te kunnen duren. Als de lineaire lezer wordt geconfronteerd met zes mannen die een kist dragen, lijkt het onvermijdelijke gebeurd. Maar ‘in zijn lijkkist ligt roeshoofd te grijnzen / en neuriet zacht een liturgisch lied.’ (p.100) Wordt hij, als in een verhaal van Edgar Allan Poe, levend begraven? Is het een nieuw waanidee? Is misschien het gehele verhaal over de opname in een inrichting een hallucinatie? Welke werkelijke patiënt wordt nu in een kliniek ingehaald als een triomfator?

Er zijn wel tekstelementen die de hypothese van verhaal II als waan ondersteunen. Die moeten we zoeken in verhaal I.R. maakt zich in de T-Mart schuldig aan winkeldiefstal: hij ontvreemdt, op zoek naar een roes zonder drugs, ‘tweemaal een al uitgepakte stoornis / bipolair plus stevig geprijsde psychose’. (pp. 41-2). Die toegevoegde mededeling ‘al uitgepakt’ suggereert dat de ziekte (vroeger manische depressiviteit geheten: de patiënt is afwis-

[p. 454]

selend opgewonden en agressief, dan weer geheel in zichzelf gekeerd en somber) meteen toeslaat. Niet altijd gaat de stoornis samen met een psychose (ontregeling van zinnen, de psychoot hoort en ziet dingen die er niet zijn), vandaar dat die letterlijk en figuurlijk meegenomen moet worden om geheel ontregeld te raken - iets waar R. op uit is. Nu wordt de diefstal ontdekt en R. wordt in een onderaards gewelf opgesloten. Dan ziet hij voor zich ‘de aanblik van een zonbestoven tuin, / het zachtjes deinen van een vlag: / zijn aankomst op een zomerdag’ (p. 43): precies het beeld waarmee de lineaire lezer verhaal II heeft zien beginnen. Zo bezien is roeshoofd een alter ego van R. en zou het verblijf in de inrichting een psychotische verbeelding van onze vastklant kunnen zijn.

Maar een sluitende verklaring van de samenhang van de twee verhalen blijkt dit toch niet te zijn. Is die megastore met stukjes buitenwacht al idioot, in het verdere verloop van verhaal I zien we kennelijk de gebeurtenissen zich voltrekken vanuit het gezichtspunt van een volledig gestoorde. R. moet zich verantwoorden voor een rechtbank en krijgt een raadsman toegewezen of hij verdedigt zichzelf (dat valt niet uit te maken). De rechtszaal verandert in een zwembad, waar ook zijn ouders zijn - R. heeft als jongen bij het zwemmen kennelijk een trauma opgelopen, waarvan hij zich nooit heeft bevrijd. Dan verdwijnt R. spoorloos, zijn ouders kunnen hem althans in de T-Mart niet terugvinden en geen personeelslid heeft ooit van hem gehoord. Heeft hij eigenlijk wel bestaan? Of is R. een projectie van roeshoofd? Is het verhaal over de kosmische megastore een visioen van roeshoofd, die volgens p. 55, als hij niet dicht, ook al psychotisch is? Maar hoe verklaren we dan de afloop van beide verhalen?

Er rest ons maar één conclusie: langs deze rationele weg is het geheel van beide verhalende gedichten vol waanzin niet te interpreteren. Er is geen objectieve, betrouwbare verteller aan wie we gegevens kunnen ontlenen om hypothesen te toetsen. Dat is, dunkt me, nu net de boodschap van deze tekst: men kan met het verstand heel ver komen als men literatuur interpreteert, maar logisch kloppend krijg je de exegese nooit, de lezer blijft zitten met niet in te passen details.

Een betere toegang tot de tekst biedt wellicht de gedachte dat de verhalen elkaar aanvullen, een eenheid van tegendelen vormen. Dat komt goed overeen met de twee stijlen waarin de gedichten geschreven zijn (ze staan trouwens ook in een verschillende letter). Het ‘winkelverhaal’ staat in de traditie van het zich vrij ontrollende vers, in de Dionysische stijl van Ilja Pfeijffer of diens leermeester Lucebert (op de eerste pagina staat al een allusie op de grote Vijftiger: ‘dat onze eenvoud verlichte waterblije tijden schraagt’); het relaas van roeshoofd wordt gedaan in de klassieke, Apollinische stijl van sonnetten en later vrijere versvormen. De combinatie ‘roerhoofd hemelt’, met verwijzingen naar achtereenvolgens Dionysus en Apollo (de hemelgod), is een symbool van de bipolaire constructie van de bundel als geheel.

Ik zou nu de indruk gewekt kunnen hebben dat Roeshoofd hemelt een loodzware bundel is, een studie in versvorm uitsluitend geschikt voor gediplomeerde literatuurwetenschappers. Dat is allerminst het geval. Door de hele bundel heen vindt men tal van woordgrapjes, hele en halve, soms verkruimelde citaten en ironisering van bepaalde vormen van taalgebruik. Bijzonder hilarisch is het idioom van de raadsman van R., die de theorie hanteert dat zijn cliënt geen straf verdient, maar als ‘verlosser’ behandeld moet worden: hij oreert als een dolgedraaide televisiedominee. In het algemeen bevallen mij de vrije verzen van Zwagerman beter dan bijvoorbeeld zijn sonnetten. In de volgende Slauerhoviade (p. 38), hoe grappig ook, worden de jamben danig verhaspeld - en nu geloof ik niet dat dit de bedoeling is:

alleen in mijn verkalking kan ik wonen
in genezing vind ik geen onderdak
ik snap niet dat ze mij willen opschonen
klaarheid van geest biedt maar weinig gemak.

Maar afgezien van wat metrische feilen (ze komen ook elders voor) is de bundel het bewijs dat Zwagerman denken en dichten op hoog niveau kan combineren.

Rudi van der Paardt

joost zwagerman, Roeshoofd hemelt. Gedichten, De Arbeiderspers, Amsterdam/ Antwerpen, 2005, 108 p.