Ons Erfdeel. Jaargang 48

De giftige pijlen van de verbeelding

Sint-juttemis, de titel van de nieuwe roman van Maria Stahlie, is een dag die niet bestaat en nooit zal aanbreken. Vandaar dat de volksmond op die dag het onmogelijke situeert, bijvoorbeeld dat de kippen tanden krijgen. De personages van Maria Stahlie berusten niet in een conventionele opvatting van de wereld. Gesteund door hun verbeeldingskracht vestigen zij keer op keer hun hoop op sint-juttemis.

In Stahlies jongste roman ziet het daar aanvankelijk niet naar uit. Hoofdpersoon is de vertaalster Margot, die zich krachtens haar professie houdt bij het bestaande, zij het dat haar beroep ook van haar vraagt dat zij zich verplaatst in de geest van een ander. Zij hecht aan rationaliteit en gelooft dat de wereld systeem vertoont: ‘als je de zaken maar geconcentreerd met elkaar in verband bracht dan lagen de mooie patronen voor het oprapen.’ (p. 14) Deze patronen kunnen echter ook met een mens op de loop gaan, zoals Margot aan den lijve zal ondervinden. En dan valt ook de muur weg die zij als zestienjarige in zichzelf heeft opgetrokken na een ongewenste seksuele ervaring met een oudere man, het gevolg van een uit de hand gelopen fantasie. Bij die gelegenheid ontdekte zij dat in haar ook het wilde verlangen leefde om pijn te veroorzaken. Dit deel van haar geest heeft zij sindsdien afgesloten.

In de hete zomer van 2003 krijgt Margot het bericht dat een man die sterk lijkt op Christophe Dralas, de Franse acteur met wie zij samen is opgegroeid en die zij beschouwt als haar ‘naaste naaste’, in een comateuze toestand is opgenomen in een Parijse kliniek. Na een willekeurige man ernstig verwond te hebben, heeft hij geprobeerd zichzelf van het leven te beroven. Margot moet hem identificeren. Samen met haar weerbarstige vijftienjarige stiefdochter Liza en haar incontinente en dementerende schoonmoeder Sophia, die zij beiden niet kan achterlaten in Nederland, reist zij naar Parijs. Margots oudere echtgenoot verblijft voor zaken in Nieuw-Zeeland. De man blijkt inderdaad Christophe te zijn en de behandelende arts legt uit dat hij lijdt aan het conversiesyndroom. Door een totale verlamming heeft hij zich lichamelijk gedissocieerd van een zwaar innerlijk emotioneel conflict. De dokter hoopt dat contact met vertrouwde zaken en personen hem zal doen terugkeren naar de werkelijkheid.

Als haar bezoeken aan Christophe geen effect sorteren, wijzigt Margot haar strategie. Zij tracht te achterhalen wat zijn beweegredenen zijn geweest voor zijn in de ogen van de buitenwereld volkomen onverwachte wanhoopsdaad. Zij verzamelt informatie en poogt zich in te leven in Christophe. Zij ontdekt dat hij een aantal vrouwen uitgesproken honds heeft behandeld. Eén van hen is een jonge actrice, die zich al jaren aan hem had opgedrongen. Door haar inspanningen gaat Margot, ironisch genoeg, lijken op deze stalkster. Ondanks zijn air van ongrijpbaarheid en onverschilligheid blijkt Christophe een wanhopige man, die zichzelf minacht, omdat hij slechts een innerlijke leegte in zichzelf ontwaart. Gevoelens kan hij slechts acteren.

De taak die Margot zichzelf oplegt, gevoegd bij de enerverende omstandigheden in het snikhete Parijs, maakt haar kwetsbaar. Zij verliest haar beschermende pantser en haar geest gaat fungeren als een ‘permeabel membraan’, een begrip dat afkomstig is van een gestorven vriend van Christophe, voor wie het onmogelijke niet bestond. De werking van het doorlaatbare vlies houdt in dat Margot toe-

[p. 450]

gang krijgt tot de ervaringswereld van Christophe, en ook die van Sophia en Liza, tijdens kortdurende perioden waarin zij het contact met het hier en nu verliest. De muur tussen haar eigen mentale wereld en die van de ander, maar ook die in zichzelf tussen het domein van de ratio en dat van de onbeheersbare driften, verdwijnt. Een situatie die op een concreet niveau wordt weerspiegeld door het luchtgat in de wand die de slaapplaats van Margot scheidt van de ruimte waar Sophia ligt. Muren worden trouwens met een opvallende frequentie vermeld in de roman, vooral in hun hoedanigheid van tastbare steunpunten.

De verplaatsingen in de geest van anderen vergroten Margots begrip voor haar schoonmoeder en haar stiefdochter, wat de onderlinge verhoudingen ten goede komt. Van het drietal maakt zich zelfs een euforische vreugde meester, als Christophe tot bewustzijn komt. Maar hij is niet meer de man die zij kenden. Hij is een onaanraakbare geworden, die aan het einde van de roman alsnog zelfmoord pleegt door van zijn balkon te duiken, maar misschien ook wegvliegt, dankzij de gebundelde verbeeldingskracht van Margot, Liza en Sophia.

Sint-juttemis is een bij vlagen beklemmende roman, waarin de verbeelding zich manifesteert als een kracht die de werkelijkheid exploreert, maar ook deformeert. In dit opzicht doet de roman sterk denken aan het proza dat rond 1980 verscheen in het tijdschrift De Revisor, speciaal aan het verhaal ‘Oud-Zuid’ van Nicolaas Matsier, waarin de hoofdfiguur, ook tijdens een hittegolf, in een crisis geraakt, als gevolg van zijn ongebreidelde neiging overal tekens te zien die om ontraadseling vragen. Net zo vreemd wordt de wereld in Sint-juttemis en wat van geen belang leek te zijn, wordt geladen met nieuwe betekenis: de twee bouwvakkers die aan het werk zijn in het pand tegenover het huis waar Margot en haar aanhang verblijven, worden de bij een bombardement omgekomen zoontjes van Sophia uit haar eerste huwelijk; de boksbal in hetzelfde appartement symboliseert allengs sterker de onwrikbare realiteit en het Plein van de Hel (de enige in het Nederlands vertaalde straatnaam), dat Margot op weg naar de kliniek regelmatig passeert, krijgt gaandeweg de allure van een onheilspellend teken. Om het met een aan de roman ontleende metafoor te zeggen: Stahlie maakt op overtuigende wijze voelbaar welke giftige pijlen de verbeelding op haar boog heeft.

Naar mijn mening verliest het verhaal echter aan geloofwaardigheid, doordat wordt gesuggereerd dat Margot de waarheid achterhaalt als zij in de geest van een ander doordringt. Dit had beter in het midden kunnen blijven, want daardoor geraakt de roman in de banale sferen van het paranormale, met de hoofdfiguur als helderziende.

Dit bezwaar geldt a fortiori voor het slot van de roman, waar Christophe de aantrekkingskracht van de aarde lijkt te overwinnen en wegvliegt. Sint-juttemis is dan werkelijk aangebroken, gelet op de jeugdherinnering die hij vertelt, waarin hij en Margot zich tijdens het voeren van de kippen vereenzelvigden met deze dieren: ‘We speelden dat we kippen waren en omdat de kippen ons geloofden wáren we ook kippen. Kippen waren we, kippen met tanden.’ (p. 447) Toch wordt de afloop hierdoor niet van de onwaarschijnlijkheid gered.

Er zijn meer zwakke plekken aan te wijzen in Sint-juttemis, zoals de bij tijd en wijle grote wijdlopigheid en de soms wat al te zichtbare constructie. De roman is het lezen echter meer dan waard en Maria Stahlie betoont zich ook met dit werk weer een boeiend en eigenzinnig schrijfster.

G.F.H. Raat

maria stahlie, Sint-juttemis, Balans, Amsterdam, 2005, 448 p.