Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 438]

Het eendimensionale insect.
‘Erik of het klein insectenboek’ verfilmd

De cineasten van de Lage Landen hebben sinds enkele jaren de kindermarkt ontdekt. Af en toe leverde dat leuke films op, denk maar aan Minoes van Vincent Bal. Maar vaker wordt de kindervriendschap van de cineast vertekend door het vogelperspectief, door de verre blik uit de hoogte. En dan wordt alles daar beneden in de kinderwereld zodanig snoezig en lieflijk, dat zelfs de jonge acteurs de drang voelen om met kerststemmetjes te gaan praten. Er wordt met andere woorden te vaak met een te groot hart gefilmd. Toch is het resultaat meestal boeiender wanneer een cineast zich in de kinderwereld inleeft zonder al te veel a priori overwegingen.

Het werk van Annie M.G. Schmidt werd de jongste tijd lustig bewerkt voor film en televisie. Met Erik of het klein insectenboek belanden we bij het werk van Godfried Bomans, waarvoor cineasten tot nu toe weinig belangstelling toonden (op twee eerdere televisieverfilmingen na). De producent van de film, Jean-Claude van Rijckeghem, bracht voor deze samenwerking tussen Noord en Zuid o.m. de Vlaamse acteurs Jaak van Assche, Stany Crets en Peter van den Begin mee naar de set. Van Rijckeghem is ook de producent achter De bal en Sciencefiction, twee films met enige verdienste, maar weinig vuur. Ook Erik of het klein insectenboek heeft daar nogal van te lijden. Alle ingrediënten zijn er min of meer, maar de Nederlandse cineast Gidi van Liempd, die voordien vooral reclamefilms maakte, wekt de vertelling nauwelijks tot leven. Ook Erik, gespeeld door de Nederlandse tiener Jasper Oldenhof, lijkt maar weinig zin te hebben in een uitstapje naar de insectenwereld. Maar dat kun je bezwaarlijk zijn schuld noemen. De keuze voor een klassieker uit de schoolliteratuur is niet meteen een avontuurlijk uitgangspunt. Sommigen zullen die strategie verdenken van commercieel opportunisme, maar daarmee is natuurlijk nog niets gezegd over het resultaat.

Laten we om te beginnen het vogelperspectief in deze film onder ogen nemen. In het geval

‘Erik of het klein insectenboek’.

van een insectenverhaal weet je als kijker van tevoren dat er op visueel vlak gespeeld zal worden met het thema van de schaal: Erik die op een magische manier verandert in een lilliputter voordat hij de insectenwereld binnengaat, zijn lange valpartij langs gigantische bladeren en stengels, de reuzengrote afdrukken van mensenvoetstappen en ga zo maar door. De wereld bekijken vanuit een quasi-microscopisch standpunt is een leuk spelletje. Alles wat je vanuit dat standpunt te zien krijgt, is bevreemdend. Het is zoals in een lachspiegel kijken, je hoeft er niets voor te doen, het is vanzelf leuk. En toch: hoe stroef en stijf wordt het procédé in de handen van cineast Van Liempd. Voor de vormgeving van zijn insectenwereld heeft de regisseur, in samenwerking met kostuumontwerper Rien Bekkers, gekozen voor de ouderwetse aanpak: voor ‘insectenkleren’, maskers en maquillage en in veel mindere mate voor trucage en digitale technologie. Dat mogen we gerust interpreteren als een statement tegen de vertechnologisering van de sprookjesfilm. Het is namelijk precies op het domein van de insectenverhalen dat de digitale animatiefilm zijn eerste stappen zette. Denk maar aan Amerikaanse animatiefilms als Ants of A Bug's Life. Met hun relatief gladde oppervlakken, hun geometrische bouw, is het relatief makkelijk insecten te reconstrueren op de computer. Veel makkelijker dan bijvoorbeeld een leeuw of een vogel. Erik of het klein insectenboek is allesbehalve een Nederlandstalige Bug's Life. Nauwelijks digitale animatie dus, maar wel een stevige klassieke verkleedpartij.

[p. 439]

De insecten blijven herkenbaar als acteurs, wat op zich een aantrekkelijk, ‘lekker ouderwets’ uitgangspunt is. Minder aantrekkelijk is de weinig subtiele acteerstijl van de insecten, die zich gedragen als volwassenen die niet goed weten hoe ze met kinderen moeten omgaan en al te snel naar het infantiele register grijpen. Dat zijn de psychologische neveneffecten van het vogelperspectief, waar ik het al eerder over had en waar tal van nieuwe jeugdfilms onder gebukt lopen.

Met de vormgeving is evenmin iets verkeerd, hij is alleen zelden verrassend te noemen. Neem bijvoorbeeld het insectenhotel waar Erik terechtkomt: een echt decor, met hoog papier marché-gehalte, wat in theorie zijn charme heeft, maar, opnieuw, op een of andere manier te weinig tot leven komt en ook nauwelijks lijkt te interageren met het spel van de acteurs.

De gewone-mensen-wereld van Erik vind ik nog minder interessant. Bij de insecten blijft voor de kinderen tenminste nog het poppenkastgegeven meespelen. Het huis van grootvader waar Erik verblijft wanneer hij zijn insectendroom beleeft, getuigt daarentegen van een tamelijk prozaïsch soort fermette-realisme. Opa's interieur komt uit de catalogus van een semi-hippe meubelzaak. Zijn comfortabele auto is gisteren gekocht op de autosalon. Het ziet er allemaal weinig echt uit, of net andersom: zo echt, dat het lijkt alsof het allemaal gehuurd is voor de gelegenheid, in bruikleen gegeven in ruil voor promotionele vermelding. Of dat inderdaad zo is, heb ik niet nagekeken. Wat ik bedoel, is dat het expressie, geur en kleur mist.

Als uitstapje in de wondere wereld van de verbeelding schiet de film in elk geval tekort tegenover het boek. Er valt zo weinig plezier te beleven tijdens de ontdekkingsreis van Erik. Het lijkt bijna een verplichte excursie.

Het probleem met deze film is dat de insecten erg eendimensionaal blijven. Ze mogen dan zingen of swingen, de magie blijft afwezig. De symfonische score van componist Ellert Driessen, uitgevoerd door Dick Bakker en zijn Metropole Orkest (ook het Prague Symphony Orchestra wordt vermeld in de generiek) blijft een vreemd lichaam tegenover de beelden. Ze stoten elkaar af. Ook op dat vlak vindt de cineast geen juiste toon. Integendeel, hij kiest consequent voor de verkeerde toon: die van een flets psychologisch miserabilisme, zoals dat in de raamvertelling wordt aangezet. Erik heeft nog niet lang geleden zijn vader verloren en, zo suggereert Gidi van Liempd nogal onhandig, de jongen lijdt daar onder. Het resultaat is een algemene zeemzoetigheid. Kinderen zijn op hun best aaibaar, ontroerend of schattig. Als die toon gecombineerd wordt met een nadrukkelijke boodschapperigheid (‘volg je instinct maar doe het met verstand’), dan wordt het risico op een problematische kijkervaring zo goed als onafwendbaar, zowel voor jong als oud.

Erik Martens

Erik of het klein insectenboek, regie en scenario Gidi van Liempd, naar Godfried Bomans, met Jasper Oldenhof, Jaak van Assche, Serge Henri Valcke e.a., 2004, 97 minuten.