Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 431]

Onder de groene hemel, in de blauwe zon.
De status van straattheater in Vlaanderen en Nederland

Het aantal openluchtevenementen is niet meer te tellen. Zodra de zomer zich aankondigt, wals je op één been van het ene festival naar het andere. Dat is zo in Vlaanderen, maar ook in Nederland en Frankrijk. Ook de schaalvergroting gaat pijlsnel, met als koploper de Gentse Feesten die in tien dagen 1,8 miljoen bezoekers verwerken. Dit grote culturele volksfeest leidde tot een publieksonderzoek, een analyse van de geldstromen, crowd management, veiligheidsconcepten, internationale promotie, enzovoort. Ook in andere steden fungeren festivals als een uithangbord. Ze zorgen voor een lokale economische boost en houden het stedelijke weefsel een tijdlang volledig in hun greep. Marketing en zakelijkheid zijn nooit ver weg en dit kun je zowel ten goede als ten kwade duiden. Festivalsteden hebben er dan ook alle belang bij om het artistieke vaandel hoog te houden. Een meegroeiend festivalsegment dat veel in zijn mars heeft, is straattheater. De term is wat ongelukkig, want te beperkt. Het gaat om kunstvormen die hun klassieke locatie verlaten en buiten deze muren aan de slag gaan. Theater, dans, multimedia, parades, circus, mengvormen: het kan in principe allemaal. Het hoeft ook niet per se op straat te gebeuren. Alle onverwachte locaties zijn goed: een schuur, een binnentuin, een havenloods, de kelders van het stadhuis enzovoort. De term straattheater refereert aan de protestbeweging van mei '68. Geëngageerde artiesten trokken de straat op als protest tegen de klassieke theaterinstellingen en hun traditionele publiek. Het was een pleidooi voor lagere drempels en publieksverbreding. De term straattheater bleef in zwang. In Frankrijk is straattheater een professionele discipline, maar ook in de Lage Landen heeft deze kunstvorm zich in de loop der jaren losgewrikt uit de kinderschoenen. Dat hij op een keerpunt staat, blijkt onder meer uit de belangstelling van het Vlaams Theater Instituut. Dat organiseerde voor het tweede achtereenvolgende jaar een workshop ‘buiten de muren’, op 11 en 12 november 2004 in het Provinciaal Centrum voor Theater Dommelhof te Neerpelt. Uiteenlopende onderwerpen kwamen aan bod: publieksonderzoek, veiligheidsaspecten, urbanisatie, impulsen van de stedelijke overheid, netwerken enzovoort. De workshops komen niets te vroeg. Het werken in open ruimte vergt immers een bijzondere scenografie en stelt andere artistieke eisen. Bovendien, zo leert onderzoek uit Frankrijk, is het publieksbereik groter. Het adagium ‘de zon schijnt voor iedereen’ ligt bij straattheater uiteraard voor de hand. Werkt straattheater ook cultuurparticipatie in de hand? En hoe zwaar hoort deze factor te wegen?

In de zomer van 2004 werd voor het eerst in verschillende landen tegelijk een publieksonderzoek uitgevoerd. Dat gebeurde door Eunetstar, een netwerk van negen Europese festivals. Daarin zitten onder meer ‘Malta’ in het Poolse Poznan en ‘Oerol’ op Terschelling. Meer dan de helft van de ondervraagden zegt vertrouwd te zijn met het festival en straattheater. Toch heeft de meerderheid nog niets gehoord of gelezen over de voorstelling die loopt, ook al is er meestal vrij veel materiaal voorhanden.

Eunetstar deelt het publiek op in drie lagen. Er is een groep trouwe aanhangers van straattheater. Een tweede laag heeft een brede culturele interesse en neemt straattheater erbij als iets extra's. Interessant is vooral de derde categorie: toeschouwers met een lage of onbestaande culturele participatie. De grootte van deze groep varieert per festival en schommelt tussen 20 en ruim 40 procent. De instapdrempel van straattheater is dus vrij laag. Het publiek stelt de feestelijke sfeer die rond een festival hangt op prijs, en in veel gevallen ook het gratis karakter ervan. Dat je bij openluchtvoorstellingen gemakkelijk kunt weggaan en ‘zappen’ valt ook in goede aarde. Bovendien heeft straattheater vaak een hoge amusementswaarde, wat de toegankelijkheid in de kaart speelt. Er staat dus een vrij grote groep toeschouwers op de stoep die voor het eerst of voor een zeldzame keer een voorstelling meepikt. Kan deze proeverij hen zin laten krijgen in meer, in andere vormen van cultuur? Het is een vraag waar wellicht geen pasklaar antwoord op te geven is. Het zou alvast een bekommernis van festivalorganisatoren kunnen zijn.

Theorievorming over straattheater is in Nederland en Vlaanderen nog onontgonnen terrein. Het is tekenend dat er binnen de opleiding theaterwetenschappen weinig of geen aandacht aan het genre wordt besteed. Er zijn

[p. 432]

ook tal van praktische knelpunten. Tijdens de workshop in Neerpelt lieten artiesten alvast horen dat er vaak te veel hindernissen zijn om in de openbare ruimte te werken. Letterlijk dan, zoals hinderpaaltjes en oneffen terreinen. Nog een euvel is het vinden van een gepaste verzekering. In elke stad zijn de veiligheidsnormen anders, en dat kan de productie beïnvloeden. Een uniforme regelgeving is er niet.

In Vlaanderen en Nederland is het genre nagenoeg volledig ingekapseld in de festivalwereld. Aan de inzet van de organisatoren valt niet te twijfelen. De grotere festivals zoals Oerol, Theater aan Zee (Oostende), Zomer van Antwerpen, Theater op de Markt (Hasselt), Zeeland Nazomer Festival, Theaterfestival Boulevard (Den Bosch), Internationaal Straattheaterfestival (Gent) gaan op zoek naar professioneel gemaakte voorstellingen en bieden jonge artiesten speelkansen. Maar ook de festivals zijn nog voor verbetering vatbaar.

In de zomer van 2004 ging het Internationaal Straattheaterfestival te Gent bijvoorbeeld zijn tiende editie in. Ondanks de uitstraling van het festival, blijft het aanzuigeffect vrij klein. Op een aantal sporadische projecten na, heeft het festival niet geleid tot een variatie aan gezelschappen die zich buiten de klassieke muren wagen, wat voor een dynamische cultuurstad als Gent wel verbazend is. Organisator Fabien Audooren gaat nog steeds vooral in het buitenland talent scouten. Het is een teken aan de wand.

Het geld speelt uiteraard ook een rol. Goede producties zijn duur, zelfs voor de grotere festivals. In een aantal gevallen wordt het programma opgevuld met straatanimatie. Bij kleinere festivals is dat vaak het enige wat op de affiche staat. Straatanimatie geeft artiesten de gelegenheid om ervaring op te doen en de confrontatie met het publiek aan te gaan. De toeschouwers aangenaam verstrooien, is het doel. De Nederlander Joop Mulder, artistiek leider van het Oerolfestival, stelt echter onomwonden dat straatanimatie tegen een blinde muur loopt. De kostuums en de muziek werden

‘Four Riders’ van de Australische groep ‘Stalker’, Internationaal Straattheaterfestival Gent, 2003 - Foto Bart Thiebaut.

mooier, maar het theatrale blijft ondermaats. Artistieke kwaliteitslabels hoef je er niet te verwachten.

Joop Mulder hekelt ook de kopieerdrift in de festivalwereld. Het lijkt wel alsof alle festivalorganisatoren met dezelfde kleurpotloden werken. Dat ligt grotendeels aan de kweekvijver. Een goede voorstelling kan gemakkelijk drie jaar toeren, wat voor de gezelschappen mooi is meegenomen. Mulder stelt evenwel dat een festival op zoek moet naar artistieke eigenheid. Hij maakt er een punt van om de gezelschappen in symbiose met de omgeving te laten werken. Het Oerolfestival vindt, zoals gezegd, plaats op het waddeneiland Terschelling. Het is een gevarieerd stukje natuurpracht, met zee, strand, duinen, bossen en heide. Tien dagen lang is het eiland de speelplaats voor tientallen gezelschappen. Mulder stimuleert hen bovendien om aan te knopen bij verhalen die typisch zijn voor het eiland, zoals de geschiedenis of zeemansliederen. Bij Oerol hoort ook een ‘werkplaatsfunctie’: groepen krijgen ruimte en begeleiding om te werken aan hun productie. Op die manier krijgt een festival een eigen identiteit.

In Frankrijk is er een vrij ruim aanbod aan werkplaatsen voor straattheater. Die fungeren als laboratorium om aan de slag te gaan met ideeën. In Nederland biedt het Oerolfestival tijdelijk een werkomgeving met desgewenst begeleiding van een dramaturg en regisseur. In Vlaanderen is er het Limburgse Huis voor Kunsten op Straat, vrij jong nog, maar met toch al een behoorlijke output. Het was in

[p. 433]

2004 de voedingsbodem voor zeventien producties. De werkplaats zal nog meer worden geïntegreerd in de festivals en dat zal de synergie nog vergroten. Dat is het zowat, de vraag is of dat volstaat. Het Gentse Internationaal Straattheaterfestival is alvast vragende partij voor een eigen werkplaats. Aan openluchtpodia en speelplaatsen is er immers geen gebrek. Werkplaatsen vullen niet alleen een leemte in de infrastructuur op, ze maken ook kruisbestuivingen tussen gezelschappen en artistieke disciplines gemakkelijker. Als je een werkruimte hebt, kun je ook buitenlandse artiesten uitnodigen om hier aan een productie te werken. Dat kan dan eventueel in samenspraak met een gezelschap van eigen bodem.

Bruno Schnebelin van de gerenommeerde Franse compagnie Ilotopie waarschuwt er evenwel voor om werkplaatsen enkel aan festivals te verbinden. Hij stelt dat de artistieke meerwaarde voortspruit uit het kunnen werken in alle vrijheid, op tijdstippen en locaties die het gezelschap zelf uitkiest. Straattheater heeft de functie van een dwarsligger. Zo stelt hij ook de vraag of de overheid een werkplaats moet inrichten, zoals in Frankrijk wel meer gebeurt. Want vormen de overheid en de artiest wel het ideale koppel? Het wordt volgens Schnebelin pas interessant als je werkplaatsen aan gezelschappen verbindt. Dat Franse werkplaatsen vaak in oude industriële loodsen worden gehuisvest, vindt Schnebelin ook maar niets. Straattheater dient niet om ter ziele gegane locaties nieuw leven in te blazen, het mag geen pasmunt worden voor om het even wat. Het Vlaamse gezelschap De Onderneming heeft vrij veel ervaring met locatieprojecten en toert ook internationaal. Ook hier is een pleidooi voor onafhankelijkheid te horen, om zelf een invulling te kunnen geven aan het presenteren van een voorstelling en de ontvangst van het publiek. De Onderneming kijkt met argusogen naar de volgende Vlaamse subsidieronde. De vraag is of daar beweging in zal zitten om artiesten die voor een speelplaats buiten de traditionele muren

Manon Ossevoort, ‘Zuidpool’, Oerolfestival, Terschelling, 2004 - Foto Geert Snoeijer.

kiezen, beter te ondersteunen. De keuze moet daarbij niet alleen naar de gevestigde waarden gaan, maar ook naar kleinere nieuwkomers.

Nederland heeft de prijzenslag al achter de rug. Het ging er zuinig aan toe in de culturele sector. Het Oerolfestival en Theaterfestival Boulevard behoren echter tot het kransje gelukkigen dat een subsidieverhoging in de wacht sleepte.

In de Lage Landen zijn het nog vooral de specialisten die het debat over straattheater voeren. Er is stof genoeg om over na te denken, festivalorganisatoren willen de lat duidelijk hoger leggen. Het blijft vooralsnog een verhaal van te weinig centen en te krappe werkingsbudgetten dat soms noodgedwongen tot zakelijk denken verplicht.

Een ongebonden denktank die de expertise van de festivals en gezelschappen samenvoegt, het zou een zinvolle zuurstofkuur zijn. Het zou mooi zijn als het Vlaams Theater Instituut hier ruimte voor kan vrijmaken. Onder meer omdat op die manier ook de wisselwerking tussen binnen- en buitenproducties een impuls kan krijgen. In Frankrijk heeft het studiecentrum HorslesMurs - dat zich toelegt op circus en straattheater - twaalf mensen in dienst. Workshops zorgen voor een boeiende ontmoeting, maar ook in de Lage Landen is de sector toe aan een meer professionele omkadering.

Hilde Pauwels