Ons Erfdeel. Jaargang 48

Van leeuw tot dode mus. Gerrit Komrij's ‘Hercules’

Begin jaren negentig van de vorige eeuw schreef een nieuwkomer, Patrick Demompere, in Humo het ene afbrekende stuk na het andere over werk van bekende Vlaamse en Nederlandse auteurs, maar brak ook de staf over elders bejubelde debuten. Eén van de gevestigde reputaties die hij aanviel, was die van de in Nederland bijna onaantastbare Gerrit Komrij. Hij opende zijn recensie van de roman Dubbelster (1993) als volgt:

‘Sinds de melige stukjes van Gerrit Komrij in de krant zo veel aandacht trokken, God mag weten waarom, is hij zich gaan verbeelden dat hij alles kan. De laatste jaren probeert hij zich zelfs als een soort romancier te profileren. Het wil maar niet lukken, al houdt hij koppig vol. Kan die Komrij niet gewoon een tijdje zijn mond houden? De krant zou er van opknappen, om van het romanlandschap maar te zwijgen.’

[p. 299]

Was dit wel echt een nieuwkomer, die zo tekeer durfde te gaan, niet alleen tegen Komrij, Nederlands meest gevreesde columnist, maar ook tegen Voskuil en Nooteboom, auteurs die heilig verklaard leken te zijn? Vooral toen de kritieken onder de titel Erg! Iets over de nieuwste literatuur (1999) werden gebundeld en door Bert Bakker werden uitgegeven, laaide de discussie over de identiteit van de schrijver op. Als hij zelf een gevestigd auteur was die een Vlaams mombakkes had opgezet, wie was hij dan? Deze discussie vindt men besproken in Het fabeldier dat Komrij heet, een schrijversprentenboek gewijd aan leven en werk van Komrij en gepubliceerd ter gelegenheid van diens zestigste verjaardag door Bezige Bijredacteur Onno Blom. Blom bevestigt nu definitief dat Komrij zelf Demompere als pseudoniem had gebruikt en dus zijn eigen werk had bekritiseerd. De vraag die natuurlijk onmiddellijk rijst, is of Komrij meende wat hij uit naam van Demompere schreef. Hoewel Blom in bijna alle ter zake doende gevallen de uitspraken van de Meester, schriftelijke zowel als mondelinge - hij meldt op p. 286 ‘lange en intensieve gesprekken met de schrijver’ - als onweerlegbaar lijkt te beschouwen, neemt hij hier helaas geen standpunt in. Naar mijn mening heeft Komrij in zijn onder pseudoniem geschreven kritiek bij wijze van ironie het standpunt van de critici over zijn romans overgenomen. Dat hij veel waarde hecht aan zijn fictie, misschien wel meer dan aan zijn krantencolumns en gedichten, was immers al gebleken uit zijn hooglopende controverse met Hans Warren over zijn roman De klopgeest (2001) - geboekstaafd door Blom, op. cit., pp. 256-258 - en komt nu ook duidelijk aan het licht in zijn trivialiserende, maar ook belerende nieuwe roman Hercules, die een hedendaagse versie biedt van de lotgevallen van de heros Herakles (op de vraag waarom Komrij de Romeinse naam gebruikt en niet de Griekse, die ik in dit stuk handhaaf, kom ik later terug).

Komrij's boek is een voorbeeld van een postmoderne, intertekstuele roman, wat voor de lezer betekent dat hij op zijn minst de daden van de Griekse held moet kennen, alsmede het nodige van de receptiegeschiedenis, om de tekst naar waarde te schatten. De twaalf hoofdstukken van Hercules corresponderen met de ‘twaalf werken’ van Herakles. Elk

Gerrit Komrij (^o1944) - Foto Klaas Koppe.

hoofdstuk van de roman wordt daarnaast bepaald door één centraal teken uit de dierenriem. Soms is de parallel ronduit hilarisch, zoals in het eerste hoofdstuk, waar de befaamde leeuw van Nemea verwordt tot een dode mus. De analyse zelf laat ik hier achterwege, maar dit is het schema dat ik heb kunnen achterhalen:

HOOFDSTUK	TEKEN	WERK
I	Leeuw	leeuw van Nemea
II	Kreeft	slang van Lerna
III	Ram	hinde van Artemis
IV	Boogschutter	ever van Erymanthos
V	Waterman	stallen van Augias
VI	Vissen	Stymphalische vogels
VII	Stier	stier van Kreta
VIII	Tweelingen	merries van Diomedes
IX	Maagd	gordel van Hippolyte
X	Steenbok	runderen van Geryon(es)
XI	Schorpioen	appels der Hesperiden
XII	Weegschaal	de hellehond Kerberos

Hercules maakt indruk op de lezer door het uiterst vernuftige spel van de auteur met een bekende mythe, met name door het vinden van moderne parallellen voor verhalen die zo sterk in de klassieke wereld zijn verankerd. Dat som-

[p. 300]

mige critici gewezen hebben op overeenkomsten met Ulysses (1922) van James Joyce is niet zo vreemd: ook daar gaat het om actualisering en ironisering van een klassieke mythe en worden diverse disciplines van stal gehaald. Maar Ulysses is vooral een taalexperiment en dat kun je van Komrij's roman niet zeggen: het register is uniform. Dat alleen al het gebruik van de Romeinse naam voor de Griekse held zou dienen als signaal voor de lezer dat hij geacht wordt te denken aan het werk van Joyce - een suggestie van Pieter Steinz in NRC Handelsblad (26 maart 2004) - is te gezocht. Die Romeinse naam valt eenvoudiger te verklaren: de bij ons wat gangbaarder Griekse naam was immers door de mythologische roman van Couperus al gebruikt (Herakles, 1913). Wie met alle geweld een symbool in de titel wil zien, kan denken aan de transformatietechniek die Komrij overal in Hercules hanteert.

Intussen is het voor de goede lezer wel duidelijk dat de roman meer biedt dan een ironische herschrijving van een verhaal dat twee millennia terug zijn canonieke vorm kreeg. In de eerste de beste zin van de roman wordt het komende relaas als een allegorie (p. 7) aangeduid. Laten we aannemen dat de intentie van verteller en auteur hier samenvallen, dan rijst nog de vraag: welke vorm van allegorie heeft Komrij bedoeld? Er zijn nogal wat recensenten die als antwoord geven: een allegorie van recente gebeurtenissen in Nederland. De protagonist Tim is een masker voor Pim Fortuyn, zoals de overeenkomst in de namen onloochenbaar bewijst! Wat is het bewijsmateriaal dat wordt aangedragen? Thomas Vanheste kan met zijn recensie in Vrij Nederland (3 april 2004) dienen als spreekbuis van deze allegoristen. Hij wijst op hoofdstuk II dat gaat over de behoefte aan een sterke leider, maar vooral op hoofdstuk V: het uitmesten van de stallen van Augias, het grondig reinigen van alles wat voos en vies geworden was, doet dat niet denken aan de verkiezingsbeloften van Fortuyn? Natuurlijk heeft Komrij toespelingen op de actualiteit gemaakt, dat doet hij vrijwel altijd. Maar met een paar allusies op recente gebeurtenissen heb je nog geen allegorische roman. Daarin zou immers sprake moeten zijn van een doorlopende gelijkstelling van de protagonist met iemand uit de werkelijkheid buiten het boek - en daarvan is toch echt geen sprake.

Nu vindt men in Hercules ook toespelingen op de biografie van Komrij zelf. Met name het hoofdstuk VII dat een pendant oplevert met de stier van Kreta ritselt van de verwijzingen naar het verblijf van de auteur halverwege de jaren zestig. Men kan het genoemde schrijversprentenboek van Blom ernaast leggen, dan ontdekt men de correspondenties tussen Komrij's belevenissen uit die tijd en die van de jonge Tim. Het meest frappant zijn de gegevens over het nimmer verschenen prozadebuut van Komrij, dat hij op Kreta heeft geschreven: De lange oren van Midas, een sterk autobiografische roman met een mythologische titel. Toch levert de complete tekst van Hercules wederom te weinig materiaal voor de veronderstelling dat hier van een allegorie sprake zou zijn.

Heeft de verteller ons in de eerste regel van de roman dan iets op de mouw gespeld, de lezer willen misleiden? Nee, dat zeker niet, maar de bovengenoemde allegorische leeswijzen zijn te beperkt. Alleen al door het gebruik van de tekens van de dierenriem, die immers twaalf mensentypen aanduiden of de twaalf maskers van een mens, maakt Komrij duidelijk dat hij de mythe van Herakles niet alleen heeft gemoderniseerd, maar ook geallegoriseerd tot een verbeelding van het leven van de mens van nu. Nog beter is de formulering dat de schrijver in de receptiegeschiedenis van de mythe de allegorie heeft teruggebracht: in de late oudheid en de middeleeuwen was de ‘dubbele lezing’, namelijk de letterlijke én de allegorische, bij antieke mythen gebruikelijk.

Er zijn ook critici geweest die bekenden de nieuwe roman van Komrij, net als zijn vorige, maar saai te hebben gevonden: er gebeurt niet veel bijzonders in en de hoofdfiguur, verzucht één van hen, wil maar geen Vent (met hoofdletter!) worden. Maar zo'n type roman wil Gerrit Komrij ook helemaal niet schrijven. Voor spannende boeken met mooie, jonge meisjes en kerels uit één stuk, daar zijn weer andere schrijvers voor.

Rudi van der Paardt

gerrit komrij, Hercules, De Bezige Bij, Amsterdam, 2004, 143 p.
onno blom, Het fabeldier dat Komrij heet, Letterkundig Museum, Den Haag/ De Bezige Bij, Amsterdam, 2004, 286 p.
patrick demompere, Erg! Iets over de nieuwste literatuur, Bert Bakker, Amsterdam, 1999, 162 p.