Ons Erfdeel. Jaargang 48

‘Lotte Weeda’ en mijn bekering tot het werk van Maarten 't Hart

De karikaturist Siegfried Woldhek beeldde aan het eind van de jaren zeventig Maarten 't Hart af als het beste leerlingetje van de klas. Een hoog kaal voorhoofd en de opstekende vinger die alle antwoorden weet, op de eerste bank uiteraard. Die illustratie klopte met het beeld dat ik van hem had. 't Hart wekte op mij destijds zowel in zijn essays als in zijn romans de indruk dat hij de epaterende details in zijn kruistocht tegen feminisme, popmuziek en moderne literatuur vooral gebruikte om te bewijzen dat hij als hbs'er en bioloog niet van de straat kwam. Voor het overige vond ik zijn fictie nogal schatplichtig aan de niet lang tevoren overleden Vestdijk, met alle nadelen van dien. De niet al te welgekozen stijl van de dialoog bijvoorbeeld. Mede door al zijn preoccupaties met de geest van de eeuw hing over de solipsistische problemen van 't Hans personages een zwaar puberwaas.

Voor mij werd 't Hart een beetje minder oninteressant door zijn autobiografische boek Het roer kan nog zesmaal om (1984; als honderdste aflevering van de serie Privé-domein), waarin de oude drijver zijn geharnaste passages afwisselt met authentieke en betrokken be-

[p. 147]

schrijvingen van een samenleving die al lang niet meer bestond, maar die onze generatie zag verdwijnen. Hierdoor kreeg je het idee van what makes the man tick. Met de De jacobsladder (1986) introduceerde 't Hart die authentieke betrokkenheid in zijn fictie. Deze roman bevatte een scherpzinnige analyse van de kerkscheuringen die het gereformeerde volksdeel in het verleden zoal teisterden. Deze verteller vormde bovendien een verademing, met zijn lagere technische school-opleiding en eenvoudige werkzaamheden. Heel wat anders dan de briljante puber-professor uit Een vlucht regenwulpen (1976). Minstens even interessant was De steile helling (1988) als een ontroerend requiem voor een arbeidersbuurtje in Maassluis. De protagonist was dit keer een vrouw die vergeefs probeerde haar sociale milieu te ontvluchten. Deze roman deed mij aan het beste werk van jan Siebelink denken. 't Hart bleek ditmaal ook in compositorisch oogpunt te overtuigen: het slot van De steile helling rijmt ronduit schitterend op het begin.

Toen ik de besprekingen van Onder de korenmaat (1991) las, vreesde ik dat 't Hart weer was teruggevallen op zijn puberverhalen en gekoketteer met traditionele klassieke muziek. Ik heb de roman dan ook pas later gelezen. Maar de liefdesgeschiedenis van de middelbare musicus Alexander Goudveyl en zijn dertigjarige vrouwelijke dierenarts bleek toen niets puberaals te vertonen. Integendeel. Het was een aangrijpende beschrijving van een midlifecrisis zonder ook maar een keer aan zulke modieuze termen te refereren.

Het definitieve keerpunt voor mijn oordeel over 't Hart kwam bij Het woeden der gehele wereld (1993). Ik heb die roman in één keer uitgelezen en meteen nog een keer. Er zat een zekere losheid in, die zich ook in het taalgebruik openbaarde. Dialogen die klopten, zinderden zelfs. Een vanzelfsprekende beheersing van de verschillende deels oude thema's - jeugd in Maassluis, muziek, familie, dames, oorlog en religie - die niet meer probeerde te imponeren, maar louter voor het plezier van de auteur in het schrijven leek te zijn bedoeld. Ook het thrillerelement was voortreffelijk geslaagd. 't Hart ontving dan ook de Gouden Strop voor ‘auteurs van het spannende boek’.

Want vooral - en dat is wat het werk van 't Hart sindsdien zo aantrekkelijk maakt - getuigde Het woeden van de gehele wereld van een grote humoristische zelfironie die als een warmtebron ook de rest van de verteltekst doorstraalt. Verteller Goudveyl studeerde eerst farmacie in Leiden, voor hij overschakelde op het conservatorium in Den Haag. Die Leidse studie gaf 't Hart gelegenheid om zijn biologieavonturen te plaatsen. Maar afstandelijk. Ook die afstand maakt de latere 't Hart interessant.

Pas toen las ik Onder de korenmaat. Het was immers door de uitgever aangekondigd als een soort vervolg op het nog te verschijnen Het woeden der gehele wereld, al vertelde Goudveyl in dit boek waarom hij (aan het slot van Onder de korenmaat) niet is doodgevroren. De nakomer (1996) fungeerde daarbij voor een deel als prequel en als latere sequel. Juist door die losse structuur en de bescheidenheid van de componist vond ik de Goudveyl-cyclus een stuk aangenamer lezen dan Vestdijks serie over de componist Victor Slingeland. Zo heeft het derde deel van de Woeden-cyclus, De nakomer, een andere hoofdpersoon dan Goudveyl, namelijk de apotheker Simon Minderhout, die in de centrale roman een bijfiguur was. De manier waarop 't Hart de jonge jaren van Minderhout beschreef, bewees wederom hoe hij historische perioden door pakkende details weet op te roepen. Toen ik De nakomer voor dit artikel herlas, moest ik onmiddellijk denken aan de historische romans van Thomas Rosenboom. Maar De nakomer is meer. Net als in De steile helling vereeuwigde 't Hart een buurt - deze keer het oude jeneverstokerscentrum van Schiedam - die al bijna is vergeten. De kerkscheuringen zijn deze keer nog functioneler als motief dan in De jacobsladder, maar afstandelijker beschreven. Het slot van De nakomer is minstens even ontroerend als dat van De steile helling.

In 1998 verscheen De vlieger en wat graag had ik toen de tijd gehad om deze roman te onderwerpen aan een nauwkeurige vergelijking met het thematisch zeer verwante De aansprekers (1978). Het gebrek aan ernst - of liever gezegd de aanwezigheid van de ironie - maakt zowel de in het begraafwezen werkzame vaderfiguur als zijn zoon die het verhaal vertelt levendiger en overtuigender. Was 't Hart op een discrete manier zijn oeuvre aan het herschrijven?

Daarom was ik in 2002 extra benieuwd naar De zonnewijzer, want dit boek was volgens de uitgever een vervolg op De kroongetuige, de ro-

[p. 148]

man die ik ooit negatief had besproken in de krant en waarvan ik veel later in een hotelkamer in Hamburg op tv de Zweedse verfilming zag. Wat mij enige schuldgevoelens bezorgde. Hoe vaak heb ik gelachen bij het lezen van De zonnewijzer. Hoe heerlijk nam 't Hart zijn oude thema's te pakken en te grazen. Een ‘muts’ neemt de identiteit aan van een vermoorde femme fatale-collega. Het resultaat is een werkelijk feministische roman, waarin de vrouwelijke hoofdpersoon gedetailleerd en gedecideerd letterlijk de teugels in handen neemt in een werkelijk hilarische plot met lullige wetenschappers en onbetrouwbare vastgoedhandelaars.

De auteur had intussen al mijn hart gestolen met zijn bijbelkritiek. De toon deed denken aan de ironie waarmee hij religieuze geschillen in De nakomer en De vlieger behandelde. Zijn twee ‘bijbelboeken’ Wie God verlaat heeft niets te vrezen (1997) en De bril van God (2002), onlangs gebundeld als De schrift betwist, zijn dan ook veel meer dan een feest van herkenning voor (ex-)gereformeerden. Ze behoren ondanks de speelse aanpak wel degelijk tot het serieuze discours over het postchristelijke Nederland.

In de boekenweek van 2003 kocht ik een novelle van 't Hart bij de eerste gelegenheid in het warenhuis De Bijenkorf dat het boek uitgaf: De scheltopusik. Wederom die losse combinatie van klassieke muziek, literatuur, biologie en zelfironie die niet meer epateert, maar nieuwsgierig maakt. De locatie was deze keer bijna expliciet het Warmond waarvan ik vermoedde dat de oudere Goudveyl daar woont, zij het via het anagram Monward. De plot was wederom hilarisch. Een oudere bioloog in een ontslagregeling - zijn vrouw heeft hem verlaten voor zijn beste vriend - immer vergezeld van zijn hondje, wordt geconfronteerd met een bourgeoisechtpaar dat hem als deskundige raadpleegt over een merkwaardige slang die een kleinzoon in hun woning ter logering heeft gedumpt.

De verteller heeft een oogje op de knappe vrouw van het stel, die hij ‘de Markiezin’ pleegt te noemen. De vervaarlijke slang blijkt volgens de bioloog een ongevaarlijke, pootloze hagedis die hij van zijn studentenjaren kende. Desondanks ontstaat er zelfs landelijke opschudding als het beest ontsnapt. De verlegen bioloog lijdt daardoor schade, niet opgewassen tegen tv-interviewers maakt hij als provinciale zweter een slechte indruk in vergelijking met een gesoigneerde vroegere collega die inmiddels professor is geworden. Bovendien biedt hij op tv aan om voor elke dode dorpsgenoot die de pootloze hagedis veroorzaakt, gratis orgel te spelen bij de begrafenis. Dat nam de bevolking van Monward hem het meest kwalijk. En het ‘meisje’ - de Markiezin van middelbare leeftijd - krijgt hij niet. Ondanks het feit dat haar echtgenoot aan een hinderlijke waan leidde dat zij hem met iedereen bedroog. Behalve met onze begerige bioloog, die zichzelf als kale en stuntelige dorpsgenoot evenmin in deze rol zag.

In 2004 verscheen weer een echte roman, Lotte Weeda. Er was in Nederland wat te doen over het feit dat De scheltopusik integraal in dit nieuwe boek is verwerkt. Zelfplagiaat? Wellicht had de auteur iets in het colofon moeten vermelden. Maar voor de rest is er niets mis mee. De manier waarop 't Hart de novelle over de roman heeft verstrooid, blijkt heel boeiend en hij laat de pootloze hagedis veel langer een rol spelen dan in de novelle, tot aan het slot zelfs. Eigenlijk doet de auteur hetzelfde als zijn bewonderde kapelmeester J.S. Bach. Die placht geregeld zijn werk te hergebruiken. En eveneens mét resultaat.

De plot van Lotte Weeda wordt dan ook veel meer gedragen door een andere dorpsparanoia dan die over de zogenaamde slang. De vrouw uit de titel is een fotografe die een boek maakt met markante Monwarders. Daar zitten uiteraard veel ouderen tussen en als er enkele van hen overlijden, doet al snel het gerucht de ronde dat wiens konterfeitsel in het fotoboek staat, spoedig zal overlijden. Gezien de Indische achtergrond van de fotografe, doet al snel de term ‘goena-goena’ de ronde. Er worden ook ingewikkelde theorieën bedacht: wie met een dier is afgebeeld, ontspringt de dodendans. Natuurlijk - zou je bijna zeggen - wordt de lichtontvlambare middelbare verteller verliefd op de ravissante fotografe. Maar wederom lezen we geen puberale verzuchtingen meer. De verteller had zoals we weten ook een oogje op de Markiezin - die in Lotte Weeda is gedegradeerd tot gravin, net als de waan van haar echtgenoot nu veroorzaakt is door de mooie Lotte. Maar er is ook een Somalische kapster die het libido van de verteller prikkelt. Een transseksueel, constateert de fotografe onmiddellijk. De verteller heeft daarvoor veel meer tijd no-

[p. 149]

dig, maar 't Harts vertellers zijn allang niet meer het slimste jongetje van de klas.

Daarenboven is de verteller verliefd op de vrouwelijke predikant - ‘het domineetje’ - van de kerk waar de bioloog af en toe invalt als organist. Ook al komt er soms geen hond opdagen. Maar die kerk geeft hem de gelegenheid om grappen te maken over de kwijnende, protestante kerken die fuseerden tot de Samen Op Wegkerk. SOSOwee-kerk noemt 't Hart dit pragmatische product. De schone predikante epateert hij met zijn overweldigende bijbelkennis.

't Hart laat ook geen gelegenheid onbenut om het door en door roomse karakter van Monward te bespotten. Elke steeg, weg, straat of laan verwijst via de naam naar de Moederkerk. Aanvankelijk leest dat wat melig - Paus Leo XIII-slopje, Drievuldigheidsdreef - maar door de volgehouden naamgeving wordt dit motief werkelijk hilarisch, met als bekroning de straat die de Kapelaan heet. En in al die straatjes komen we steevast ‘de plebaan’ tegen. De grap over deze geestelijke rang is bijzonder tongue-in-cheek, want nergens onthult 't Hart wat die nu precies inhoudt, waardoor het de protestantse en seculiere lezer zal ontgaan dat voor een dorpje van vijfduizend zielen deze rang wel erg hoog is. Maar 't Hart verzon voor zijn Monward ook een kruisbasiliek, waarop de katholieke inwoners van Warmond jaloers zullen zijn. Zij beschikken slechts over een lelijke kerk en een oude ruïne. Deze spot is even mild als die met de protestanten. De verteller noemt de roomse dorpsgenoten tegen Lotte aardige mensen.

Of 't Hart nu wel of niet zijn oude werk wil herschrijven, in ieder geval is hij er wel mee aan de slag. Al op de eerste pagina's van Lotte Weeda verwijst hij impliciet naar Een vlucht regenwulpen en De steile helling. Die laatste verwijzing suggereert ook dat Lotte in ‘Maas-sluis’ woont. De verteller grossiert in de dialoog met verkleinwoorden - ‘domineetje’ - die het vaderpersonage in de ‘autobiografische’ Maassluis-boeken hanteerde. De pootloze hagedis wordt nu gespeld als ‘scheltopoe-sik’, maar kwam al voor in Het roer kan nog zesmaal om als ‘sceltopussic’. De verteller heeft een in eigen ogen handig boekje geschreven over klonen - het is zelfs in het Duits vertaald - wat 't Hart weer net als vroeger doet uithalen naar de praktijk van uitgevers.

't Harts politieke observaties zijn ook veel leuker dan vroeger. Neem de Eichmanniaanse methode waarmee de Nederlandse overheid epidemische dierziekten bestrijdt, die zij zelf had veroorzaakt door de boerenmiljonairs de vrije hand te geven in hun fokfabrieken. Pure humor. Het krantenvliegtuig dat midden in de nacht altijd de slaap van de Monwarders verstoort is als running gag leuker dan een geharnaste aanval op de corrupte politiek rond de luchthaven Schiphol.

Maar ondanks al de ironie in Lotte Weeda duiden juist de verwijzingen naar vroeger werk - de vrouw die zich in het water stort en de man die bijna overlijdt aan een ongeluk in de bergen - een centraal element in de roman. De verteller heeft verschillende ervaringen die hem met de dood confronteren. De angst van de dorpsbewoners voor ‘goena-goena’ en een taxirit met een door doodsdrift gemotiveerde chauffeur kunnen nog als komisch worden gekwalificeerd. Maar als de verteller een ongeluk krijgt bij het afzagen van een grote tak, als hij bijna sterft aan een wespenallergie, ja dan gaat hij nadenken. Aan het slot van Lotte Weeda laat 't Hart het zelfs in het midden of die massapsychotische dorpsangst zo absurd was. Met een prachtig natuurbeeld dat ik niet onthul. De dood heeft in Lotte Weeda een serieuze ondertoon.

Deze roman heeft daardoor net als veel later werk van 't Hart iets bevrijds en monters dat het oudere werk niet kende. Een grote beheersing van stijl en structuur die als bijna vanzelfsprekend leest. Het oude werk fungeert hierbij - althans voor mij - als een verzameling interessante voorstudies. De generatie van Maarten 't Hart begint langzamerhand in aanmerking te komen voor de P.C. Hooftprijs. Behalve Jacq Vogelaar en Louis Ferron zie ik maar één andere, eveneens gerijpte leeftijdgenoot aan de kim verschijnen. 't Kan verkeren.

August Hans den Boef

maarten't hart, Lotte Weeda, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2004, 270 p.