Ons Erfdeel. Jaargang 48

Landschap en wereldbeeld van Van Eyck tot Rembrandt

Het landschap is sinds eeuwen een van de meest tot de verbeelding sprekende onderwerpen in de Hollandse en Vlaamse kunst. Al in de vijftiende eeuw staken de Italianen hun verbazing over het verbluffend vermogen van jan van Eyck en zijn navolgers om de natuur op het platte vlak weer te geven niet onder stoelen of banken. Van de Vlaamse Primitieven tot aan Vincent van Gogh of misschien wel de boomstudies van Mondriaan, werd en wordt het landschap alom erkend als een van de belangrijkste en een van de meest kenmerkende bijdragen van de Lage Landen aan de geschiedenis van de schilderkunst. Dat die fascinatie gebleven is, mag wel blijken uit het grote aantal tentoonstellingen dat wereldwijd over dit onderwerp wordt georganiseerd. In 2004 werd bijvoorbeeld in het Museo ThyssenBornemisza in Madrid een prachtig ensemble van werken van Gerard David bijeengebracht onder de titel ‘Gerard David en het Vlaamse landschap’, terwijl tegelijkertijd het landschap in de Zuidelijke Nederlanden in de jaren 1520 tot 1650 overvloedig in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen werd gepresenteerd na eerder in Wenen en Essen een groot succes gekend te hebben. Een kleine greep uit een groot aanbod. Dat de wetenschappelijke belangstelling van kunst- en cultuurhistorici hiermee gelijk op loopt, zal niet verbazen. In 2004 verscheen een monumentale studie van Boudewijn Bakker over het landschap in de Nederlanden van de vroege vijftiende tot aan het midden van de zeventiende eeuw. Bakker, als conservator werkzaam in het Gemeentearchief van Amsterdam, is een erkend deskundige op het gebied van de geschiedenis van het landschap in de Hollandse Gouden Eeuw. Eerder verschenen toonaangevende studies van zijn hand, onder meer over de landschappen van Rembrandt.

Het hier besproken boek is een handelseditie van het proefschrift dat Boudewijn Bakker verdedigde aan de Vrije Universiteit Amsterdam in 2003. De studie heeft forse ambities. Ze wil een overzicht bieden van de ‘inhoudelijke functies [die] landschappelijke elementen in de oude Nederlandse schilderkunst gehad kunnen hebben ... door zoveel mogelijk de intellectuele en levensbeschouwelijke context bij het onderzoek te betrekken’ (p. 19). Kwesties

[p. 130]

van stijl en techniek spelen geen rol van betekenis - wat gezien de ruime literatuur op dit punt een verdedigbare, zij het geen probleemloze keuze is. Bij een uitvoerig besproken kunstenaar als Pieter Bruegel worden bijvoorbeeld de inderdaad niet al te makkelijk toe te schrijven en te dateren landschapstekeningen met Italiaanse onderwerpen zo goed als genegeerd, waardoor er een eenzijdig beeld ontstaat van de betekenis, invloed en originaliteit van de meester in dit genre.

De begrenzing in tijd loopt van 1400 - zeg maar de generatie net voor Van Eyck - tot aan de dood van Rembrandt (1669). Die keuze wordt verdedigd door te wijzen op de opkomst van de classicistische kunstopvattingen die de theoretische visie op het landschap fundamenteel veranderen. Hoewel die laatste tijdgrens te bediscussiëren valt, is die in ieder geval duidelijk beredeneerd aangegeven. Dat geldt niet of nauwelijks voor de geografische afbakening. Waar voor Bakker de periode tot en met Pieter Bruegel (dus tot aan 1569) zich vrijwel uitsluitend in de Zuidelijke Nederlanden afspeelt, is het vanaf de generatie van Karel van Mander - een schilder/kunsttheoreticus/kunstenaarsbiograaf uit het WestVlaamse Meulebeke wiens loopbaan in het laatste kwart van de zestiende eeuw zich grotendeels in Haarlem afspeelde - vrijwel zonder uitzondering de Hollandse Republiek die onder de loep genomen wordt. Waarom Rubens en Van Dyck amper en Joost de Momper - om de meest bekende Vlaamse meesters van het landschap in de zeventiende eeuw te noemen - zelfs in het geheel niet besproken worden, wordt nergens verduidelijkt. Impliciet wordt door Boudewijn Bakker hier de traditionele, en op veel punten kunstmatige scheiding tussen de kunstproductie in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden onderschreven. Ook van het juist in de afgelopen decennia sterk uitgebouwde onderzoek naar de zo kenmerkende wisselwerking tussen de schilderkunst, ook daar waar het het landschap betreft, in de Nederlanden en het zuiden

Joannes en Lucas van Doetecum, naar ontwerp van Pieter Breugel, ‘De Belgische Wagen’ (Plaustrum Belgicum), ca. 1555-56, ets en gravure, 320 × 423 mm, Steinmetz-collectie, Stedelijke Musea Brugge.

van Europa (met name Italië) vanaf het tweede kwart van de vijftiende eeuw zijn weinig sporen te bekennen. Nederlandse landschapskunstenaars als Cornelis Cort en Paul Bril - die hun loopbaan in Italië wisten te bouwen, maar ook in het noorden van Europa veel navolging kregen - worden niet of nauwelijks genoemd, laat staan besproken.

Deze nogal traditionele en eenzijdige benadering is op het eerste gezicht merkwaardig, zeker in de wetenschap dat de auteur op andere punten laat zien de recente wetenschappelijke ontwikkelingen en inzichten te onderkennen en te benutten. Elementair lijkt de visie van Bakker bepaald door een uitgesproken religieuze (lees protestantse) benadering van het landschap, iets waar hij zich wat al te bedekt rekenschap van geeft in een korte persoonlijk getinte passage op pp. 11-12, die meer theoretisch en historisch onderbouwd wordt op pp. 20-22. Kort gezegd streeft Bakker ernaar vanuit een fascinatie voor de zeventiende-eeuwse landschapskunst de continuïteit van een religieus wereldbeeld en visie op de betekenis van het landschap in de Nederlanden aan te tonen. Daarbij gaat het hem om een ‘analogische’ wereldvisie waarbij zowel in de werkelijke als in de afgebeelde natuur ‘Gods bedoelingen in verhulde of onverhulde vorm worden geopenbaard’. Deze in essentie sterk calvinistische visie wordt verbonden met middeleeuwse bijbelexegese, aan de hand waarvan ‘de taal van

[p. 131]

het landschap’ in een viertal lagen gelezen kan worden, te weten ‘historisch’, ‘moreel’, ‘allegorisch’ en ‘anagogisch’ (pp. 57-61). Wat Bakker wil aantonen is dat hoezeer de beeldtaal ook veranderd moge zijn tussen Van Eyck en Rembrandt, dat elementair het landschap een sterk religieuze betekenis heeft waarmee de kunstenaar probeert een waardige afspiegeling te creëren van Gods schepping, met meer of minder verborgen betekenislagen.

In veel opzichten is Bakkers boek waardevol, met name omdat het laat zien dat levensbeschouwelijke vragen en visies mee de vorm en inhoud van een genre als het landschap kunnen bepalen en dat het in specifieke gevallen zonder meer de moeite loont theologische opvattingen te benutten om landschappen te duiden. Anderzijds bepaalt de stellige visie waarmee de onderzoeker zijn onderwerp benadert ook de zwakte van het boek doordat het landschap als fenomeen eenzijdig wordt benaderd. De nergens geëxpliciteerde, maar in het boek dominante oriëntatie op de inmiddels toch wel als mythisch bewezen ‘protestantse Gouden Eeuw’, is zonder twijfel de achilleshiel van deze, overigens zeer verzorgd en aantrekkelijk uitgegeven publicatie.

Manfred Sellink

boudewijn bakker, Landschap en wereldbeeld van Van Eyck tot Rembrandt, Uitgeverij Thoth, Bussum, 2004, 486 p.