Ons Erfdeel. Jaargang 48

Met Dédé de diepte in. Prachtig muziektheater uit drie landen

Hoe vaak gebeurt het dat) je het gevoel hebt dat alles aan een voorstelling klopt, en vooral: dat alles eraan deugt? ‘Deugen’ wil in dit verband zeggen: dat elke koketterie of gekunsteldheid eraan ontbreekt en dat allen die er hun medewerking aan verlenen, van regisseur tot acteurs, van vormgever tot inspiciënt, zichzelf in dienst lijken te hebben gesteld van eenzelfde doel: een eindproduct creëren dat de geest in beweging zet en het hart verwarmt.

Bij het lezen van Een jaar in het duister (2004), het onderhoudende dagboek waarin Martin Schouten zijn belevenissen als curator voor het Theaterfestival 2004 heeft vastgelegd, krijg je de beangstigende indruk dat het ervaren van een dergelijke voorstelling in Nederland en Vlaanderen een zeldzaamheid is geworden. Schouten draaft weliswaar door in zijn kritiek, maar toch: je hoeft geen vermoeide cynicus te zijn om van nogal wat producties te vinden dat ze de plank behoorlijk misslaan, van andere dat ze in goede bedoelingen zijn blijven steken en van weer andere dat een clash van ego's een artistieke topprestatie kennelijk onmogelijk maakte. In zijn krachttoer van 137 voorstellingen in één seizoen komt Schouten tientallen onthutsende voorbeelden tegen, waarbij hij via roddel en achterklap - die nu eenmaal óók tot het theaterwereldje horen - soms meer aan de weet komt dan goed is voor een onbevangen oordeel.

Hoe dan ook, het is een zegen als je in het soms wat ontmoedigende theaterlandschap eindelijk weer eens tegen een voorstelling aanloopt die je binnen vijf minuten volledig inpakt. Zo'n voorstelling is de ‘multimediale muziektheatervoorstelling’ Dédé le taxi, een productie met bijdragen uit België (tekst Josse

de Pauw, beeldmateriaal Peter Monsaert, acteurs van Theater Antigone uit Kortrijk), Frankrijk (muziek van La Compagnie du Tire Lame uit Rijsel, compositie Arnoud van Lancker) en Nederland (regie Paul Koek). Dat de voorstelling overtuigt en overrompelt, mag in de eerste plaats op rekening worden geschreven van Jos Verbist, sinds 1997 artistiek leider van Antigone, die de titelrol op onnavolgbare wijze neerzet. Voor Antigone maakte Verbist reeds verscheidene producties, onder meer het locatieproject Over de schreve / Fables de la frontière (2002), een tweetalige voorstelling op de grensovergang Rekkem-Ferrain. In dat project vertolkte Verbist de rol van douanebeambte en ook toen reeds gaven de musici van La Compagnie du Tire Laine acte de présence.

Het kan haast niet anders of bij het schrijven van de tekst moet Josse de Pauw het postuur, de fysionomie en de dictie van Verbist permanent in zijn hoofd hebben gehad. En daarnaast kan het alleen maar een geweldig vermogen tot inleving zijn waardoor Verbist zichzelf als taxichauffeur onmiddellijk bewijst. Zijn hele verschijning, zijn naar achteren geplakte haar, zijn grauwe werkplunje, zijn lelijke bril en morsige aktetas maken hem direct herkenbaar als krabbelende loonslaaf - en tegelijk als de goedmoedige huiskamerfilosoof die hij óók blijkt te zijn.

Dédé le taxi is misschien wel in eerste instantie een voorstelling over waarnemen. Via podiumbrede videoprojecties kijken wij, de toeschouwers, als het ware door de voorruit

Djamel Hadjamar (links) als Kader en Jos Verbist als Dédé in ‘Dédé le taxi’

[p. 112]

van Dedé's taxi heen: we zien hem achter het stuur zitten, kijken dus van buiten naar binnen, en lijken daarmee op Dédé zelf, die op zijn beurt gebiologeerd lijkt door alles wat een binnenkant heeft. Net als andere taxichauffeurs rijdt hij rond in een stad, maar tegelijk zoekt hij zijn weg in een diepere werkelijkheid waarvoor de taal een eerste handreiking biedt. Straatnamen vertellen een geschiedenis en Dédé zal niet rusten voordat hij die geschiedenis tot in het kleinste detail kent. Hij raakt in de ban van de wereld-in-woorden waarin hij rondrijdt en wil de herkomst van die woorden achterhalen, precies zoals zijn klant en latere vriend Raymond zijn interesse in de oppervlakkigheid van het heden volledig kwijtraakt vanaf de dag waarop hij in het toevallige bezit komt van een etymologisch woordenboek.

Niet alleen naar, maar ook in en achter de dingen kijken, dat is wat Dédé doet. Iets banaals als een strijkijzer geeft zijn buitenkant vanzelf bloot, daar is weinig opwindends aan. Maar hoe is zo'n strijkijzer geconstrueerd, van zoolplaat tot handgreep? Hoe hangt het ene onderdeel met het andere samen? Tegelijkertijd ontdekt Dédé hoe de kleine kosmos van het strijkijzer ook kan dienen als de perfecte inburgeringscursus voor zijn buitenlandse vriend Kader. Het cursusmateriaal is geen kant-en-klare taalmethode, maar een reparatiehandboek van Reader's Digest - waarin dus ook dat strijkijzer een plek heeft gekregen. Kader, zeer innemend neergezet door Djamel Hadjamar, is een man van onbekende afkomst - een Algerijn wellicht - met wie Dédé zich voor eeuwig verbonden weet sinds Kader hem bevrijdde uit een penibele situatie die veel weghad van een nachtmerrie. Kader werd een huisgenoot, een vertrouweling, een vriend, maar blijft desondanks iemand die zijn wortels heeft in een onachterhaalbaar verleden. Dédé leest boeken en bouwt een hypothese op over dat verleden. Want zoals de meeste dingen een binnen- en een buitenkant hebben, zo hebben ook de mensen dat, en alleen al de bevroren glimlach om Kaders lippen spreekt

‘Dédé le taxi’

boekdelen volgens de primitieve filosofie van Dédé. Aan die eeuwige grijns ligt naar zijn stellige overtuiging een groot leed ten grondslag, een geschiedenis vol beproevingen en verdriet.

Alleen een schrijver die goed om zich heen kijkt en die de wereld van het theater tot in zijn vingertoppen aanvoelt - en Josse de Pauw is zo'n schrijver - kan zó behendig met de verbeelding jongleren dat je als toeschouwer volledig in de ban raakt van het gebodene. Met de tekst en met de acteurs zit het goed, maar dat is lang niet alles: dankzij de Tire Laine-mannen beschikt de voorstelling over een opwindend muzikaal decor dat op zichzelf reeds een belevenis is, maar dat hier bovendien prachtig harmonieert met tekst en beeld. In de zigeunerachtige klanken van de ze-ven muzikanten echoot enerzijds het exotische verleden van Kader en weerklinkt anderzijds het avontuur van opwindende taxiritten in het holst van de nacht. En dan zijn er ook nog de projecties, even functioneel als wonderlijk, met als hoogtepunt de opname van de passagier met het gorillamasker die op de achterbank van Dédé's taxi heeft plaatsgenomen. Het moet de gelukkige hand zijn geweest van regisseur Paul Koek die deze voorstelling met zoveel kracht en succes tot een ‘multimediaal’ geheel heeft gemaakt.

De man achter het gorillamasker vertelt een larmoyant verhaal over een tragische wending in zijn leven en ontpopt zich als een potentiële zelfmoordenaar. En andermaal probeert Dédé door de maskerade heen te dringen

[p. 113]

en de binnenkant te ontrafelen. Als de man zich laat afzetten in de buurt van ‘het ka-naal’, wordt de dreiging voelbaar. Dédé kan de depressieveling niet op andere gedachten brengen en constateert, niet zonder ironie, dat de gendarme de volgende dag mogelijk gecon-fronteerd zal worden met het raadsel van een aap die uit het water wordt gevist: een mooi voorbeeld van de lichte toets die de prettige sfeer van de voorstelling mede bepaalt. De taallessen die Dédé voor Kader verzorgt zijn zelfs hilarisch, niet alleen de lessen over de zoolplaat en de handgreep, maar ook die over ‘Napoleon’ die ‘ne kleine Corsicaan’ was en die over de begrippen ‘fles’ en ‘glas’ in de scène waarin Dédé Kader iets te drinken aanbiedt - een scène waaraan de muziek een knap getimede bijdrage levert.

Bij al het reeds genoemde is Dédé le taxi óók een voorstelling die allerlei vergelijkbare tek-sten en overeenkomstige beelden oproept uit het recente en niet zo recente verleden. Ik noem Ongebluste kalk (1999), de muziektheaterproductie waarmee Paul Koek in zijn Hollandiaperiode een ziel gaf aan een ander ‘klein heldenleven’, dat van Marinus van der Lubbe. Bij het curieuze gefluit dat Kader uitstoot denk je aan ‘Stroei Voel’, het lied van Annie M.G. Schmidt over die ‘arme vreemdeling, arme banneling’ naar wiens geschiedenis je eveneens slechts kunt gissen. De gefilmde scènes in Dédé's taxi doen denken aan de nachtelijke taxiritten in Night on Earth (1991), de film van Jim Jarmusch, waarin de passagiers - en soms ook de chauffeurs - op soortgelijke wijze het leed van de wereld met zich meedragen. En de zigeunerachtige muziek accentueert de enorme levenswijsheid die schuilgaat in de eenvoud van mensen uit het volk die hun ogen goed de kost hebben gegeven.

Ergens naar het einde toe is er het verhaal van een vrouwelijke passagier die Dédé op basis van wetenschappelijk onderzoek wil duidelijk maken dat dromen waarschijnlijk minder te maken hebben met verwerking dan met voorspelling. Dat is verontrustend voor Dédé, zeker als, zoals de vrouw vertelt, het in de toekomst wel eens mogelijk zou kunnen worden de dromen van een mens - en daarmee zijn toekomst - te programmeren. Dat druist in tegen Dédé's heilige overtuiging dat hopen en dromen geen zin heeft, en dat alleen het hier en het nu ertoe doen. Die zekerheid keert terug aan het eind: in een onvergetelijk slotbeeld, nadat de spelende muzikanten achter het projectiescherm zichtbaar zijn geworden, horen we een halfslapende Kader ‘taxi’ roepen, waarop Dédé het publiek licht spottend toefluistert: ‘Ze zijn hem aan het programmeren’. Het zijn de laatste woorden in een voorstelling die wat mij betreft eindeloos had mogen duren.

Jos Nijhof

Dédé le taxi is op tournee tot en met 8 maart 2005. Meer informatie: Theater Antigone, Korte Kapucijnenstraat z/n, B-8500 Kortrijk, tel. [phone], fax [phone], [e-mail], www.antigone.be.