Ons Erfdeel. Jaargang 48

[p. 109]

Waarom Vondel zo weinig gespeeld wordt

Bij de verkiezing van De Grootste Nederlander Aller Tijden kwam hij niet verder dan de drieënvijftigste plaats, en de afgelopen twintig jaar zijn zijn stukken zeer sporadisch opgevoerd. Joost van den Vondel wordt stiefmoederlijk behandeld door de Nederlandse theaterwereld en de rest van het land.

Toch is er een onvermoeibaar pleitbezorger van het werk van Vondel: theaterregisseur Hans Croiset, die in december 2004 de Oeuvreprijs in ontvangst mocht nemen van de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD). Als regisseur bij het Publiekstheater, De Appel en Het Nationale Toneel heeft hij zich al sinds de jaren tachtig ontfermd over Adam in Ballingschap, Lucifer, Phaeton en Gijsbreght van Aemstel. En sinds hij in 1996 samen met Ronald Klamer Het Toneel Speelt oprichtte, dat zich louter toelegt op het spelen van oorspronkelijk Nederlands klassiek en modern toneelrepertoire, heeft hij ook de Vondel-tragedies Jozef in Dothan, (nogmaals) Lucifer, en - in het najaar van 2004 - Jozef in Egypte geregisseerd. Daarnaast heeft hij ook nog twee toneelschrijvers opdracht gegeven om een moderne bewerking te maken van Vondelstukken die hij vervolgens ensceneerde: Marcel Otten schreef in de traditie van Heiner Müller het ‘Vondelcommentaar’ Leeuwendalers, en Benno Barnard bewerkte Jephta, of offerbelofte tot een moderne tragedie - maar wel in verzen.

Met zijn recente Jozef in Egypte liet Croiset wederom zien dat Vondel niet per definitie leidt tot stoffig toneelspel. Zijn regie was helder, vlot en bedachtzaam als het nodig is, terwijl hij de geile wulpsheid van koningin Jempsar (Carine Crutzen) ook tot haar recht laat komen. Tegelijkertijd hoor je dat Croiset alles op alles zet om de pregnante versvorm van alexandrijnen zo min mogelijk te laten dreunen. Niet iedere acteur blinkt uit in een vloeiende tekstbehandeling, maar met name Marisa van Eyle als de voedster kon de verzen van Vondel vol met kwinkslagen heel naturel

Joost van den Vondels ‘Jozef in Egypte’ door Het Toneel Speelt (2004). V.l.n.r. Hylke van Sprundel, jaap Spijkers, Marisa van Eyle en Carine Crutzen - Foto Deen van Meer.

tot leven brengen. Zo leverde deze productie net als Croisets vorige Vondel-ensceneringen een smaakvolle avond toneel op, die door een publiek van hoofdzakelijk ouderen en middelbare scholieren devoot wordt ondergaan.

Vondel forever, dus - als het aan Hans Croiset ligt. Maar één zwaluw maakt nog geen lente. Er zijn maar weinig theatermakers die in zijn voetsporen treden. De Gijsbreght wordt een enkele keer nog op het repertoire genomen en Lucifer inspireert jonge theatermakers ook wel eens, maar een Vondeltraditie bestaat er niet meer. En dat is al heel lang zo. Tijdens het Vondeljaar 1979 - zijn driehonderdvijftigste sterftejaar - werd zijn werk al niet meer gespeeld. De jaarlijkse traditie om de Gijsbreght van Aemstel op 1 januari in de Amsterdamse Stadsschouwburg op te voeren, werd in 1968 afgeschaft, en het lijkt er op dat na de actie Tomaat in 1969 samen met de ouderwetse Nederlandse toneeltraditie ook Vondel bij het vuil gezet is.

Hoe komt het dat - afgezien van Hans Croiset - het Nederlandse theater geen brood meer ziet in Vondel? Daar valt een groot aantal redenen voor te bedenken.

Ten eerste heeft Nederland überhaupt nauwelijks (cultuur)historisch besef. Dat bleek onlangs nog uit de verkiezing van De Grootste Nederlander Aller Tijden, waarin Johan Cruyff in de toptien stond, en Pim Fortuyn tot winnaar werd uitgeroepen. Duitsland koestert Schiller en Goethe, Frankrijk Molière en Racine, Engeland natuurlijk Shakespeare,

[p. 110]

Hylke van Sprundel en Carine Crutzen in ‘Jozef in Egypte’ - Foto Deen van Meer.

maar in Nederland krijgen klassieke toneelschrijvers geen ereplaats toebedeeld in de galerij der groten - hoe mooi en groot het Amsterdamse park ook is dat naar hem genoemd is. En als Nederland dan toch haar culturele erfdragers wil eren, valt dat lot vooral schilders ten deel, die (of: omdat zij) grote internationale faam hebben verworven.

Ten tweede sluit de stof van Vondels drama en de uitwerking misschien niet aan bij de interesses van hedendaagse regisseurs. In de seculiere theaterwereld gaan weinig harten kloppen bij de bijbelse drama's die Vondel geschreven heeft. En belangrijker nog, de strenge tragedie-vorm is ook niet populair. Vondel perste zijn stukken in het nauwe korset van de zeventiende-eeuwse tragediewetten, waarin één overzichtelijk dramatisch conflict binnen de eenheden van tijd en ruimte tot een (tragische) oplossing moet komen. Hedendaagse toneelregisseurs hebben daar weinig mee op, zo blijkt ook uit het feit dat de Franse tragedieschrijver Jean Racine in Nederland zo weinig wordt gespeeld.

Ten derde staat ook de kwaliteit van Vondel als toneelschrijver ter discussie. Tijdens het Vondeljubileum in 1979 onderzocht theatercriticus Jac Heijer de populariteit van Vondel onder de toenmalige generatie toneelregisseurs. Hij kwam toen tot de ontnuchterende conclusie dat velen vinden dat ‘er betere toneelschrijvers dan Vondel bestaan.’ En hoewel de regie van Jozef in Egypte redelijk enthousiast is ontvangen, werd ook in de recensies van die productie wel gemord dat Vondel ‘geen begenadigd dramaturg’ is. ‘Spanningsopbouw, plotwendingen, het zit er allemaal niet in’, aldus Hein Janssen in de Volkskrant.

Regisseurs en spelers zien zich dan nog voor een vierde obstakel staan: dat het toch verdomde moeilijk kan zijn om goed uit de voeten te kunnen met de alexandrijnen van Vondel, waarbij in iedere versregel weer zes beklemtoonde lettergrepen voorbij denderen. Als je een tekst van Vondel hardop leest, dan sluipt er onherroepelijk een vast ritme in, en de praktijk leert dat acteurs er lastig zwier en losheid aan geven.

Bovendien - en dat is het vijfde probleem - is het zeventiende-eeuwse Nederlands sowieso niet zo eenvoudig te bevatten voor de gemiddelde eenentwintigste-eeuwer. Er staan allerlei rare woordjes in, om het maar oneerbiedig te zeggen. Een eenentwintigste-eeuws gehoor moet er moeite voor doen om die te begrijpen. Dat is paradoxaal genoeg ook het probleem van het spelen van oude vaderlandse teksten. Ze komen ons minder gemakkelijk tegemoet dan buitenlandse toneelstukken, omdat die telkens weer opnieuw vertaald kunnen worden, en zo aangepast worden aan het vocabulaire en de smaak van de tijd. Natuurlijk kun je eeuwenoude Nederlandse teksten moderniseren. Maar die beslissing is een grote ingreep in de authenticiteit van het origineel en zal onvermijdelijk stuiten op kritiek van Vondelkenners en -puristen.

En ten slotte is er nog een zesde reden te bedenken waarom Hans Croiset zo weinig navolging krijgt in het spelen van Vondel. Misschien heeft zijn enthousiasme wel een averechts effect en voelen Nederlandse theatermakers zich niet geroepen om Vondel op te voeren omdat Hans Croiset dat al zo goed doet. In twintig jaar is hij dé ambassadeur van het erfgoed van Vondel geworden. Misschien zal pas als hij afscheid neemt met ‘Vaarwel mijn theaterland, verwacht een ander heer’ de weg vrijgemaakt worden voor een nieuwe generatie Vondelregisseurs.

Pieter Bots

Het Toneel Speelt, Jozef in Egypte. Een sensueel toneelstuk in verzen, tekst Joost van den Vondel, regie Hans Croiset, drama-

[p. 111]

turgie Laurens Spoor, Met Carine Crutzen, Marisa van Eyle, jaap Spijkers, Hylke van Sprundel e.a.
In de Delta-reeks van Nederlandse klassieken verscheen eind 2004 een bundeling van drie Vondel-teksten: joost van den vondel, Lucifer, Adam in ballingschap, Noah, Delta/ Bert Bakker, Amsterdam, 2004, 337 p.