Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 471]

Taal & cultuur

Rijsel, ‘ville flamande’? Vlaanderen en Nederland op Lille 2004

Vlaanderen boft maar. Nauwelijks vierjaar na Brussel 2000 en twee jaar na Brugge 2002 mag alweer een Vlaamse stad zich Culturele Hoofdstad van Europa noemen. Een stad althans die zich maar al te graag als Vlaams profileert. Men spreekt er Frans, dat wel. En de Grote Markt heet er, naar republikeinse gewoonte, de place Charles de Gaulle. En toch: het historische centrum van Rijsel heeft inderdaad het gezellige van middeleeuwse binnensteden in Vlaanderen. Maar qua uitstraling, qua retoriek, qua taal is Rijsel door en door Frans. Alleen in het station van Lille Flandres wordt de reiziger uit het naburige noorden nog met Nederlandse opschriften begroet. Daarbuiten lijkt het woord ‘Vlaams’ niet meer te zijn dan een hol maar makkelijk op te pikken begrip waarmee de stad zichzelf wat meer eigenheid wil geven. Tegenover het dominante centralisme van de Republiek moeten grensgebieden zich immers verweren met een ‘eigen’ identiteit. In het geval van Rijsel is dat dus een ‘Vlaamse’ identiteit, waarbij Vlaams synoniem staat voor gezellig, kleinschalig, historisch, bourgondisch, hardwerkend, authentiek, maar uitdrukkelijk níet voor het Nederlands of voor België. Alleen in Frankrijk kun je aan Vlaanderen denken zonder er België bij te betrekken.

Maar Rijsel wil meer zijn dan een ‘Vlaamse’ stad, meer dan een stad zelfs. Rijsel ziet zichzelf graag als het centrum van een metropool-in-wording, van een open ‘euroregio’ die over staatsgrenzen heen loopt, van een regio die het hele Franse departement Nord-Pas-de-Calais omvat en uitdeint tot voorbij leper, Kortrijk en Doornik. Rijsel heeft er in 2004 voor geopteerd om de hele euroregio bij het programma van Lille 2004 te betrekken. Zo kun je evenementen bezoeken in Calais, Boulogne-sur-Mer en Maubeuge, maar er staan ook activiteiten gepland op Belgisch grondgebied: in Bergen, Doornik en zelfs in Kortrijk. Martine Aubry, de burgemeester van Rijsel en voorzitter van Lille 2004, wil ons met dit cultuurjaar overtuigen van de ‘ouverture sur le monde’ en van ‘la vitalité et la modernité de Lille et de toute notre eurorégion’. Men heeft dan ook geprobeerd om toonaangevende kunst en kunstenaars uit alle windstreken in Rijsel te laten neerstrijken. En dat is vrij goed gelukt. Ook Vlaanderen en Nederland zijn voortdurend aanwezig in Rijsels culturele jaar.

In de eerste plaats neemt Lille 2004 elke gelegenheid te baat om zijn historische band met Vlaanderen te benadrukken. In de ‘Comédie’ van Béthune vonden tussen 10 maart en 9 april 2004 enkele evenementen plaats onder de noemer ‘De l'Espagne en Flandres’. De bedoeling was om Noord-Frankrijk de Spaanse en de Vlaamse cultuur te laten herontdekken, die in de zestiende en zeventiende eeuw hun stempel op de regio hebben gedrukt. Voor Vlaanderen kwam het Jack Sels Project van Peter Anthonissen aan bod, een theatervoorstelling geïnspireerd door het leven van de gelijknamige Antwerpse saxofonist, en DAS theater mocht er Arne Sierens' ‘Tambours battants’ opvoeren.

In diezelfde periode, op 6 maart 2004, werd de grote Rubenstentoonstelling geopend in het Palais des Beaux-Arts in Rijsel. Deze tentoonstelling, nog te bezoeken tot 14 juni 2004, is de grootste sinds de Antwerpse Rubens-expo van 1977. Rubens, zo geeft het programmaboek de link tussen de stad en de schilder aan, was als kunstenaar ‘profondément ancré dans les

Het “maison folie” van Lille-Wazemmes © Nox/Lars Spuybroeck.

[p. 472]

Flandres’. En het Rijselse Palais des Beaux-Arts heeft belangrijke werken van Rubens in zijn bezit. Reden genoeg dus om ook op Frans grondgebied een graantje mee te pikken van het Wereldrubensjaar 2004. De Rijselse Rubenstentoonstelling kwam tot stand in nauwe samenwerking met Antwerpen, de Rubensstad bij uitstek, die in 2004 ook heel wat projecten organiseert rond zijn bekendste schilder.⁽¹⁾

Er was nog meer zeventiende-eeuwse schilderkunst te zien in Rijsel. In het eerste seizoen van het culturele jaar, dat liep van december 2003 tot begin maart 2004, kon je in het Musée de l'Hospice Comtesse gaan kijken naar het historische deel van de tentoonstelling ‘Flower Power’, die de rol van bloemen in de beeldende kunsten onderzocht. Naast een aantal Spaanse en Italiaanse werken, werden daar ook schilderijen getoond van twaalf Vlaamse schilders, van jan Brueghel tot Frans Ykens, en van acht Nederlandse schilders uit de Gouden Eeuw. Nederland had trouwens ook een vertegenwoordiger in het hedendaagse deel van ‘Flower Power’ in het Palais des Beaux-Arts. Het kinderlijke bloemmotief van Lily van der Stokker sierde er als een lichtvoetig fresco een van de muren.

De opvallendste Nederlandse aanwezigheid op Lille 2004 is wellicht die van het vormgevingsagentschap Droog Design. Op 4 september 2004, de eerste dag van het derde en laatste seizoen van het culturele jaar, openen twee tentoonstellingen rond dit wereldberoemde Nederlandse designerscollectief. In Desvres zal een selectie te zien zijn van belangwekkende, door Droog Design ontworpen gebruiksvoorwerpen. Tri Postal, het voormalige postcentrum vlak naast het station Lille Flandres, ontvangt vanaf dezelfde datum Droog Event, een centrale expositie waarop ontwerpen getoond worden van jonge, door Droog geselecteerde designers. Ook in de stad zullen deze ontwerpers ingrepen uitvoeren. Sommigen zullen zich inwerken in de specialiteiten van de streek: textiel in Roubaix, glas in Arques, keramiek in Desvres of kant in Calais. En zo zal het beeld bevestigd worden van een regio

‘Waltermannetjes’ van Walter van Beirendonck, ontworpen in het kader van Lille 2004.

die zijn traditie meeneemt tijdens zijn Grote Sprong Voorwaarts.

Een ander Nederlands project dat in het oog springt, is ‘La satellite des sens’ van het Atelier Van Lieshout. Op verzoek van Lille 2004 heeft die Rotterdamse kunstenaarsvrijplaats een reizende en interactieve tentoonstelling voor kinderen ontwikkeld rond het thema ‘de vijf zintuigen’. Het rijdende gevaarte ziet eruit als een groene Flintstone-grot op wielen. Kinderen kunnen er kennismaken met allerhande kleuren, geuren, vormen, smaken en aanrakingen. De ‘satellite des sens’ doet tijdens het cultuurjaar tien kleuterscholen aan, van Arras tot Valenciennes.

Even fantasierijk als de Van Lieshout-satellietwagen, maar van Vlaamse makelij, is de ‘Dream Cube’ van de Antwerpse modeontwerper Walter van Beirendonck. De ‘Dream Cube’ is, als zovele projecten op Lille 2004, een ode aan de droom en de verbeelding. Het is een gesloten kubus waarin je binnen kunt gaan. Je wordt ondergedompeld in een bad van kleurrijke en vrolijke beelden die reflecteren in de spiegelvloer waarop je staat. Tegelijk vind je overal in de stad stickers, onderleggers en tapijten van Van Beirendonck, waarop je aangespoord wordt om de werkelijkheid anders te gaan bekijken. De ‘Dream Cube’ is nog tot 8 augustus 2004 te bezoeken in ‘Le 2004’, een tentoonstellingsruimte op de bovenste verdieping van het winkelcentrum Euralille.

Het belangrijkste culturele exportproduct van Vlaanderen zijn echter de podiumkunsten. Lille 2004 heeft gretig uit dat rijke aanbod

(1) Zie www.rubens2004.be.

[p. 473]

geput. De ‘Don Giovanni’ die in januari 2004 de Rijselse opera heropende, was een coproductie met de Brusselse Muntschouwburg. Op andere gelegenheden waren het Ictus Ensemble en het Bl!ndman Saxofoonkwartet in Rijsel te horen. En ook de choreografen Anne Teresa de Keersmaeker, Wim Vandekeybus en Marc Vanrunxt mochten hun kunsten tonen in het kader van het culturele jaar. Maar de grootste Vlaamse invasie in Rijsel moet nog komen. Van 9 tot en met 11 juli 2004 nemen acht Gentse culturele instellingen het ‘maison folie’ van Lille-Wazemmes in. De gezelschappen Victoria, Les Ballets C de la B, Vooruit, Het Muziek Lod, DAS theater, Nieuwpoorttheater en de Kopergietery zullen er zich verenigen onder de naam ‘Onder de torens’. Dick van der Harst, een van de huiscomponisten van Het Muziek Lod, zal er met zijn fanfare op vrijdag de intrede begeleiden van drie reuzenzusters. Op zaterdag vindt onder andere het symposium ‘Sympholie’ plaats over wetenschap, waanzin en kunst. ‘Sympholie’ wordt georganiseerd in samenwerking met het Museum Dr. Guislain uit Gent, dat ook meewerkt aan een ander colloquium, ‘À la recherche de la folie perdue’, op 18 en 19 juni in de Université Catholique de Lille. Na ‘Sympholie’ is er een ‘banquette artistique’ dat in het teken zal staan van Gentse culinaire hoogstandjes en dat af en toe onderbroken wordt voor ongewone artistieke ingrepen. Op zondag rukken de reuzen en de fanfares weer uit, tot een ‘Bal Populaire à la Gantoise’ het weekend feestelijk afsluit.

Centrum van dit ‘Gand Cru’-weekend zal dus het ‘maison folie’ van Lille-Wazemmes zijn, dat ontworpen is door Lars Spuybroeck van het Nederlandse architectenbureau Nox. De ‘maisons folie’ zijn de speerpunten van het Rijselse cultuurjaar. Het zijn oude fabrieks- of schoolgebouwen in vaak wat verloederde wijken die helemaal opgeknapt zijn ter gelegenheid van Lille 2004. Sinds 6 maart zijn de meeste open, en het is de bedoeling dat ze ook nog lang na 2004 nieuwe impulsen geven aan het buurt- en wijkleven. In de ‘maisons folie’ worden projecten van kunstenaars tot stand gebracht in nauwe samenwerking met de plaatselijke bewoners. Zo hoopt men het sociale en culturele weefsel van die wijken te herstellen. In totaal zijn er twaalf ‘maisons folie’, verspreid over het hele grondgebied van de euroregio. Drie ervan bevinden zich in België. Er zijn maisons folie in Bergen en Doornik, maar er is er ook eentje op het Buda-eiland tussen de twee Leiearmen in het centrum van Kortrijk.

Het programma van het ‘maison folie’ op het Buda-eiland wordt verzorgd door een associatie van culturele instellingen uit Kortrijk. Theater Antigone, Dans in Kortrijk, het nieuwe-muziekfestival Happy New Ears en het kunstencentrum Limelight: alle hadden ze hun zeg in wat er in het ‘maison folie’ moest gebeuren. In de eerste plaats heeft men vier ‘broeinesten van kunstenaars’ gecreëerd. Twee kunstenaars en twee kunstenaarscollectieven uit verschillende disciplines resideren tussen maart en november 2004 op het Buda-eiland. Ze moeten er zonder enige productiedruk en in alle vrijheid kunnen experimenteren en creëren. De eerste ‘broeinestkunstenaar’ is Stefaan Decostere, die zijn project B.E.C.O.M.I.N.G. wil laten uitlopen in een heuse film. Onder begeleiding van scenaristen en technische raadgevers en gebruik makend van de nieuwe media, zullen adolescenten aan dit proces meewerken.

De aanstormende Zuid-Afrikaanse kunstenaar Kendell Geers is de tweede artiest die in 2004 op het Buda-eiland resideert. Zijn werk veroorzaakte opschudding in zijn vaderland. Omdat hij de kritiek op zijn werk beu was, verliet hij Zuid-Afrika enkele jaren geleden. Geers woont tegenwoordig in Brussel. Zijn werk duikt op op belangrijke biënnales en tentoonstellingen overal ter wereld. Naast Decostere en Geers, zijn ook nog de kunstenaarscollectieven Superamas en Veenstudio op het Buda-eiland aanwezig. Superamas houdt zich bezig met de relatie tussen dans en alles wat buiten het terrein van de dans valt. De Nederlandse Veenstudio van muzikant Paul Koek fungeert als muziektheaterlaboratorium. Tijdens hun verblijf in Kortrijk willen de muzikanten en kunstenaars van Veenstudio hun muzikale bagage gebruiken in beeldende of theatrale performances.

De avontuurlijke programmamakers van het ‘maison folie’ Kortrijk hebben dus duidelijk gekozen voor kunst die niet in één vakje onder te brengen is en voor interdisciplinariteit. In elk geval zal in november 2004 de balans opgemaakt worden van het verblijf van deze ‘broeinestkunstenaars’ in Kortrijk. Wie het resultaat wil zien, kan dan de tentoonstelling ‘Revue’ bezoeken.

[p. 474]

Een ander opvallend Kortrijks project heet ‘Audioframes’ en vindt plaats van 8 tot 17 oktober 2004. ‘Audioframes’ moet een multidisciplinair festival van het geluid worden, dat zich op het snijpunt bevindt van beeldende kunsten, muziek, videokunst en urbanisme. Kortrijk heeft met Happy New Ears een heuse traditie opgebouwd in dit soort van festivals en wil met ‘Audioframes’ zijn goede reputatie op dit vlak benadrukken. Overigens heeft Kortrijk al eerder tijdens het culturele jaar van zich laten horen. In het tweede weekend van maart had het festival ‘Borderline’ plaats, dat verschillende culturele krachten uit de grensstreek bundelde. In de Kortrijkse Schouwburg dansten Marc Vanrunxt en Alexander Baervoets, het Arenatheater programmeerde een stuk van muziektheater Walpurgis: ‘Oùest notre chez-nous et comment est-ce que nous y arrivons?’.

Het is een vraag die vele bezoekers van Rijsel zich zullen stellen in 2004. Je kan gemakkelijk gedesoriënteerd raken door het duizelingwekkende programma dat Lille 2004 aanbiedt. Maar met de hierboven genoemde evenementen hebben Vlamingen en Nederlanders alvast enkele referentiepunten. Er zijn natuurlijk nog wel meer, vaak kleinere, projecten waarop individuele Vlamingen en Nederlanders opduiken. Zo waren er kunstwerken van de Nederlanders Theo Jansen en Marnix de Nijs te zien op de mooie tentoonstellingen ‘Robots du futur’ en ‘Cinémas du futur’ in het eerste seizoen van Lille 2004 en wordt op enkele kleinere tentoonstellingen werk getoond van o.a. Rembrandt (in het gemeentehuis van Hesdin, oktober 2004), Jan Steen en Gerard ter Borch (vanaf 19 juni 2004 in het Musée de l'Hôtel Sandelin in Saint-Omer). Meer theater en muziek uit Vlaanderen is te zien en te horen op het festival Sacrés Belges in Arras, dat al aan zijn derde editie toe is. Van 1 tot en met 12 juni 2004 kunnen Fransen er kennismaken met wat op dit moment leeft in Vlaanderen. En af en toe duiken er nog wel Vlaamse of Nederlandse namen op in het programma.

De Tacktoren, centrum van de activiteiten op het Buda-eiland in Kortrijk © Fotoclub kordial.

Wie van plan zou zijn Lille 2004 te bezoeken en aan het Nederlands genoeg denkt te hebben, kan ik nog een waarschuwing meegeven. Een woordje Frans of Engels kennen is geen overbodige luxe als je het cultuurjaar wilt bijwonen. Want behalve voor de evenementen die op Vlaamse bodem plaatsvinden, is de meeste informatie alleen beschikbaar in het Frans en het Engels. In een ‘ville flamande’ zou je toch meer Nederlands mogen verwachten. En zeker in een zelfverklaarde ‘euroregio’ die zich ook uitstrekt over Nederlandstalig gebied.

Bart van der Straeten

Het hele programma van Lille 2004 is te vinden op www.lille2004.com.